10 تیر 1396
به انتخاب: احمد سروش‌نژاد
تصویب کاپیتولاسیون با زیرکی و ترفند تمام توسط دوستان آمریکا در دربار پهلوی دوم، در حاشیه موضوع کنوانسیون وین انجام گرفت و با یک عملیات شبانه و با یک قیام و قعود به سرانجام رسید.
بر اساس اسناد به دست آمده از سفارت سابق آمریکا در تهران (لانه جاسوسی آمریکا) وزارت امور خارجه پهلوی دوم طی یادداشت شماره 8296 به سفارت آمریکا، در مورد معافیت و مصونیت هیئت‌های مستشاران نظامی می‌نویسد: «وزارت امور خارجه شاهنشاهی تعارفات خود را به سفارت کبری دولت ایالات متحده آمریکا اظهار و در مورد معافیت و مصونیت هیئت‌های مستشاران نظامی دولت ایالات متحده آمریکا در ایران... خوشوقت است اکنون به استحضار آن سفارت کبری برساند که به موجب تصویب‌‌نامه مورخ 13/7/1342 با این پیشنهاد موافقت فرموده‌اند.» [1]
سفارت آمریکا در یادداشت شماره 299 (عطف به یادداشت شماره 8296) طی مکاتبه‌ای با وزارت امور خارجه پهلوی دوم، بسط مصونیت به بستگان مستشاران آمریکایی را خاطرنشان می‌کند: «عطف به یادداشت شماره 8296 مورخ 17 نوامبر 1963 (26 آبان 1342 - م) آن وزارتخانه خاطرنشان می‌سازد که هیئت وزیران در تاریخ 5 اکتبر 1963 (13 مهر 1342 - م) موافقت کرده است که به مجلس شورای ملی پیشنهاد نماید که رئیس و اعضای هیئت مستشاری نظامی آمریکا در ایران از همان امتیازات و معافیت‌هایی برخوردار شوند که در کنوانسیون وین در زمینه روابط دیپلماتیک برای کارمندان اداری و فنی سفارت... قید شده است... طبق برداشت سفارت عبارت «اعضای هیئت مستشاری آمریکا در ایران» در برگیرنده پرسنل نظامی و غیرنظامی آمریکا عضو وزارت دفاع آمریکا و بستگانشان که اهل خانه آنها می‌باشند و در ایران بر طبق قراردادها و توافق‌های بین دو طرف مستقر هستند، می‌باشد. به این ترتیب، سفارت نیز اعلام می‌دارد که پس از تصویب یادداشت شماره 8296 وزارت خارجه توسط مجلسین شورای ملی و سنا، این یادداشت همان پاسخ مثبت مورد نظر در رابطه با یادداشت سفارت آمریکا به شماره 423، مورخ 19 مارس 1962 (28اسفند 1341 - م) باشد.»[2]
برای اولین بار، در تاریخ 3 مرداد 1343 لایحه کاپیتولاسیون برای رسیدگی در مجلس سنا طرح شد. نحوه تصویب این لایحه بسیار غیر عادی بود. در یک جلسه طولانی که لوایح مختلف مطرح شد، جلسه تا نیمه‌شب ادامه پیدا کرد. آخرین لایحه‌ای که مقارن نیمه‌شب در مجلس سنا طرح گردید، لایحه کاپیتولاسیون بود. جعفر شریف‌امامی، رئیس مجلس سنا در توجیه رسیدگی به این لایحه در نیمه‌شب می‌گوید: «البته مقدور هم بود که ما فردا جلسه فوق‌العاده تشکیل بدهیم، ولی چون کار بسیار مختصری است اجازه بفرمایید الان تمامش کنیم.»
آمریکاییان که با دقت فراوان مسئله را دنبال می‌کردند، متن مذاکرات مجلس سنا در این مورد را به انگلیسی ترجمه و بررسی کردند. در اسناد لانه جاسوسی و به نقل از مذاکرات آمده است: «شاید در نظر اول خیلی گران بیاید که ما برای یک عده خارجی در ایران تقاضای مصونیت و معافیت بکنیم، ولی این مصونیت‌ها و این معافیت‌ها را ما به خاطر آن خارجی‌ها تقاضا می‌کنیم، ما برای خاطر خدمتی تقاضا می‌کنیم که آنها برای ما انجام می‌دهند. پس از اینکه زیاد برای این موضوع فکر کردیم و مشاوره کردیم با دستگاه‌های مختلف مملکت، به این نتیجه رسیدیم که اعطای این مصونیت‌ها و این مزایا ضرری برای دولت شاهنشاهی ندارد و معافیت مالیاتی است که از حقوق آنان مالیات گرفته نشود یا برای مسکن و تغذیه معافیت داشته باشند، مهم نیست... ساعت 12 شب مجلس ختم شد.»[3]
استوارت دبلیو.راک‌ول، کاردار موقت آمریکا، 31 ژوئیه 1964 برابر با 6 مرداد 1343 از سفارت آمریکا در تهران به وزارت خارجه در آمریکا تلگرامی بسیار محرمانه با موضوع پیشرفت کنوانسیون وین در مجلس ایران مخابره می‌کند: «کمیسیون روابط خارجی سنا بدون هیچ مشکلی کنوانسیون وین و یادداشت‌های مبادله شده را تصویب نمود، ولی کمیسیون نیروهای مسلح تصمیم گرفت که اول باید خود کنوانسیون به رأی گذاشته شود و یادداشت‌های مبادله شده، موقعی تصویب شود که اقدام در مورد کنوانسیون به پایان رسیده باشد. این تصمیم اوضاع را کمی پیچیده کرد. در صورت آمادگی دولت این مشکل، که اهمیت زیادی نداشته و تنها برخی تأخیرهای بی‌مورد را موجب می‌شود، بروز نمی‌کرد. ولی علی‌رغم تماس‌های مداوم ما با وزیر امور خارجه، نخست‌وزیر و برخی رابطین در مجلسین، امکان اقدام مطلق در مورد این لایحه در کمیسیون نیروهای مسلح (بدون تصویب در مجلس م) نادیده گرفته شد. نهایتاً دولت (به تحریک سفارت) بر اولویت لایحه تبادل یادداشت‌ها رأی داد و این امکان فراهم شد که لایحه مزبور در اجلاس ویژه مجلس که جهت تصویب متمم قانون بودجه تشکیل شده بود، مورد بررسی قرار بگیرد و بدین طریق روند جریانات در مسیر صحیح افتاد. (در این اثنا مگ، گروه مشاورین کمک نظامی در تلاش بود تا از تصویب سریع این لایحه در کمیسیون نیروهای مسلح سنا، اطمینان حاصل نماید.) در این حین کمیسیون روابط خارجی مجلس، کنوانسیون وین را به تنهایی مورد بحث قرار داد، منهای لایحه مبادله یادداشت‌ها که هنوز در سنا مورد تصویب قرار نگرفته بود و شور اول آن در مجلس انجام شد...
به محض تصویب فوریت لایحه مبادله یادداشت توسط سنا، این لایحه به جلسه عمومی آورده شد و با حضور تمام اعضاء به رأی‌گیری گذاشته شد. این لایحه تصویب شد... این لایحه فوراً به مجلس (شورای ملی- م) تحویل شد و دولت دوباره خواستار فوریت در بررسی آن شد... قبل از ارائه این لایحه به مجلسین، ما با نمایندگان کلیدی مجلس شورای ملی در تماس بوده‌ایم تا از تصویب بی‌دردسر آن اطمینان حاصل کنیم. این امر کاملاً محتمل است که مجلس با شروع کار خود در اواخر سپتامبر سریعاً نسبت به تصویب این لوایح، اقدام نماید. ولی هنوز هم این احتمال می‌رود که اخبار نارضایتی برخی سناتورها در مورد لایحه تبادل یادداشت‌ها، به مجلس درز کند و موجب بروز برخی مشکلات در آنجا گردد.
دولت که کنترل مؤثری بر سه چهارم نمایندگان مجلس دارد به خوبی از اهمیتی که ما در مورد این موضوع قائلیم، آگاه می‌باشد و آماده است به محض از سرگیری کار مجلس شورای ملی، اعمال فشار نماید، ولی وجود سابقه شکست و عدم کارایی در برخورد با این‌گونه مصوبات موجب می‌شود که نتوان تضمینی مبنی بر عدم بروز مشکلات بیشتر داد. به‌طور کلی، هم‌اکنون ما اطمینان منطقی داریم که به هر حال، تصویب لوایح فوق پس از تعطیلات تابستانی صورت خواهد پذیرفت.»[4]
سرلشکر اکهارت ج.ا.آرمیتاژ هم در 17 سپتامبر 1964 برابر با 26 شهریور 1343 در گزارشی محرمانه دیدگاه محمدرضا پهلوی درباره لایحه کاپیتولاسیون را چنین گزارش می‌کند: «شاه در حین ملاقات با سفیر در تاریخ 16 سپتامبر، به نقل از ارسنجانی گفت لایحه‌ای در مجلس وجود دارد که پرسنل آمریکایی را از کاپیتولاسیون برخوردار خواهد ساخت. ارسنجانی به شاه گفته بود که اگر این قانون توسط مجلسین تصویب شود، شاه تاج و تخت سلطنت را از دست خواهد داد. سفیر فوراً سؤال کرد که آیا این موضوع در شاه ایجاد رعب و وحشت کرده است و شاه در پاسخ گفت: نه، به هیچ وجه.»[5]
راک ول مارتین اف.هرتز، مشاور سیاسی سفارت آمریکا در ایران، در گزارشی دیگر به وزارت امور خارجه آمریکا می‌نویسد: «[امیرعباس] هویدا، وزیر دارایی، به ما خبر داد که نزدیک به ده نفر از نمایندگان حزب ایران نوین، به خاطر [نوع] رأی‌شان... [به لایحه کاپیتولاسیون] از حزب اخراج خواهند شد.»[6]
[1]اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب هفتم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1386، ص 599، سند شماره 3: 17 نوامبر 1963 - 26 آبان 1342
[2]همان، صص 599 و600، سند شماره 4: 18 دسامبر 1963- 27 آذر 1342
[3]همان، صص 600 - 604، سند شماره 5: 25 ژوئیه 1964 - 3 مرداد 1343
[4]همان، ص 604، سند شماره 6: 31 ژوئیه 1964- 6 مرداد 1343
[5]همان، ص 607، سند شماره 8: 17 سپتامبر 1964 - 26 شهریور 1343
[6]همان، ص 671، سند شماره 18: 15 اکتبر 1964 - 23 مهر 1343
تعداد بازدید: 1309
