29 بهمن 1397
الهام صالح
انتشار مقاله توهین‌آمیز «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در تاریخ 17 دی 1356 در روزنامه اطلاعات، خشم مردم ایران را برانگیخت. ماموران حکومت پهلوی در تاریخ 19 دی، مردم و طلاب قم را که به این مقاله معترض بودند، به خاک و خون کشیدند. حکومت پهلوی هرگز فکر نمی‌کرد که این کشتار و قیام مردم، حرکتی مستمر به سوی پیروزی انقلاب اسلامی باشد.
اهالی ایران، کشتار مردم قم را به فراموشی نسپردند. در مراسم روز چهلم شهیدان قم در تبریز و پس از آن در مشهد تعدادی شهید و زخمی شدند. ادامه این چهلم‌ها هم به اصفهان کشیده شد و واقعه 19 مرداد 1357 را رقم زد که منجر به اعلام یک ماه حکومت نظامی توسط دولت حکومت پهلوی در اصفهان شد.
در 29 بهمن 1356، مردم تبریز، همراهی خود با مردم قم و اعتراض به حکومت پهلوی را از ساعات اولیه صبح آغاز کردند. مهم‌ترین اتفاق در ساعت 8 صبح رخ داد. اهالی تبریز در مقابل مسجد حاج میرزا یوسف آقای مجتهد (قزللی) اجتماع کردند، اما درهای مسجد توسط ماموران ساواک بسته بود. محمد تجلا که جوانی 22 ساله بود، از سروانی به اسم حق‌شناس دلیل بسته بودن مسجد را جویا شد. کلام سروان، سرشار از توهین بود: «مگر نمی‌بینید! در طویله‌تان را بسته‌ایم!»
محمد تجلا با شنیدن این سخن، به سروان حق‌شناس حمله کرد و هدف گلوله قرار گرفت. با تیراندازی ماموران ساواک و شهربانی، مردم تبریز دست به تظاهراتی وسیع زدند. عصر 29 بهمن هم در تظاهراتی در تبریز، مردم شیشه‌های مهمانسرای شاه‌عباس را که محل اقامت تعدادی از خارجیان شاغل در کارخانه ماشین‌سازی این شهر بود، شکستند.
تظاهرات مردم تبریز حدود ساعت 17 و 30 دقیقه پایان یافت و در آن 125 نفر مجروح، 210 نفر دستگیر و عده‌ای شهید شدند. اسامی برخی از شهدا به این شرح است: محمد تجلا، سعید فیضی (فیاض) صالح، محمدباقر رنجبر آذرفام، قربانعلی شاکری، سید حسن جدیری گلابی، پرویز حسن‌زاده، حبیب نقی‌نژاد، بهمن اره‌چی صدر، جعفر درگاهی، بالاآقا کشاورزی، ضربعلی فتحی، محرم جبرییلی و اصغر علی‌زاده شیخ احمدلو.
مراسم چهلم شهدای 19 دی قم در شهرهای مختلف ایران هم واکنش‌هایی را به همراه داشت، در برخی از شهرها، مراسم بزرگداشت برگزار شد و روحانیون به سخنرانی درباره این واقعه پرداختند. در مسجد اعظم قم اشخاصی مانند آیت‌الله مکارم شیرازی سخنرانی کردند. کاشان، بهشر، مساجد چهارصد دستگاه، جامع، صاحب‌الزمان(عج) و صفا در تهران، مساجد کرج و مسجد جامع نکا از جمله مکان‌هایی بودند که در آنها مراسم بزرگداشت برگزار شد.
برخی از این مراسم به تظاهرات انجامید. 300 نفر از مردم کرمانشاه که در مسجد میبدی اجتماع کرده بودند، شعارهایی علیه رژیم پهلوی سر دادند و 7 نفر از آنها توسط ماموران حکومت دستگیر شدند. 300 نفر از مردم رفسنجان که به منظور برگزاری مراسم بزرگداشت اربعین شهدای 19 دی در مدرسه علمیه این شهرستان حضور داشتند، دست به تظاهرات زدند که عده‌ای از آنها دستگیر شدند. 40 نفر از دانش‌آموزان دبیرستان دخترانه شهناز رفسنجان نیز تظاهرات کردند که به دستگیری 12 نفر از آنها انجامید. این دانش‌آموزان در نهایت با قید ضمانت آزاد شدند. 150 نفر از دانشجویان و بازاریان بابل هم به تظاهرات پرداختند که عده‌ای دستگیر شدند.
80 نفر از مردم دزفول پس از اجتماع در یکی از خیابان‌های این شهر، فرستادن صلوات و سر دادن شعار در حمایت از شهدای واقعه 19 دی قم پراکنده شدند. در مشهد، اهواز، خرمشهر و قم هم تظاهرات برپا بود.
در 29 بهمن 1356، دانشجویان در کنار سایر اقشار با این حرکت انقلابی همراه بودند و در برخی شهرها کلاس‌های درس خود را تعطیل کردند. دانشجویان دانشکده‌های کشاوزی، ادبیات، علوم تربیتی و فنی دانشگاه آذرآبادگان تبریز از همین جمله بودند که از حضور در کلاس‌های درس خودداری کردند و تعطیلی کلاس‌های خود را به مدت یک هفته خواستار شدند. دانشجویان حاضر در دانشگاه هم علیه حکومت پهلوی شعار دادند.
مدارس علومی دینی مشهد، به حالت نیمه‌تعطیل درآمد. از صبح تا ساعت 12 ظهر، بیشتر دانشجوهای دانشکده‌های استان اصفهان از حضور در کلاس‌های درس خودداری کردند. کارگران و فرهنگیان کاشان هم از حضور در محل کار خود اجتناب کردند. در ساعت 7 صبح نیز تعدادی از کارگران کارخانه ژورنال گاز قم برای شرکت در مراسم چهلم شهدای 19 دی که در مسجد اعظم برگزار می‌شد، دست از کار کشیدند.
در این روز بازاری‌ها در شهرهای مختلف در همراهی با مراسم چهلم شهدای 19 دی قم، مغازه‌های خود را بستند. این شهرها عبارت بودند از تهران (بازار بزرگ و تجریش)، تبریز، مراغه، اهر، سراب، آذرشهر، خسروشاه، مشهد، دماوند، دامغان، اصفهان، شاهرود، شیراز، ورامین، جهرم، کازرون، بابل، اصفهان، کاشان، زنجان و اردکان.
در همین روز در ستاد بزرگ ارتشتاران حکومت پهلوی، برای بررسی علل وقایع تبریز جلسه‌ای تشکیل شد. ارتشبد عباس قره‌باغی، آخرین رئیس ستاد در‌این‌باره گفته است: «در آن جلسه بررسی‌هایی که شد البته قصور متوجه رئیس شهربانی هم بود، ولی در آن جلسه متوجه شدیم که مسئول اصلی استاندار وقت است که سپهبد اسکندر آزموده بود. خوب، برابر گزارشاتی که داده بودند احساس شد که شهربانی هم آن‌طور که باید و شاید پیش‌بینی نکرده بود و آن اقداماتی که می‌توانست شاید جلویش را بگیرد نکرده بود. البته خوب بیشتر آن‌طور که احساس شد ناشی از دستور استاندار بوده که گفته بود در مساجد را ببندند، بسته بودند، راه نداده بودند. یعنی تحریکاتی هم به این طریق پیش آمده بود و این جرقه‌ای بوده است که جلوگیری و خشونت و اینها سبب شد که این اتفاقات افتاد.»
امام خمینی(ره) که در نجف در جریان واقعه تبریز و وقایع سایر شهرهای ایران قرار گرفته بودند، در مسجد شیخ انصاری در حضور روحانیان و قشرهای مختلف مردم سخنرانی کرده و فرمودند: «الان که شما آقایان اینجا تشریف دارید، ایران تا آن اندازه که به ما تا حالا اطلاع رسیده است، شهرهای بزرگ از قبیل تهران، تبریز، مشهد، قم، اینها تعطیلند. و بعضی‌ها سرتاسر تعطیلند، مثل قم و بعضی‌ها بازارها و بسیاری جاهای دیگرش تعطیل است؛ و تهران تعطیل بازارهاست الا چند نفری که شاید وابستگی داشته باشند. و آن طوری که به ما اطلاع رسیده است، این تعطیل اعتراض بر شخص شاه است. مردم پیدا کرده‌اند مجرم را. پیدا بود، جرات نمی‌کردند که ذکر کنند. بحمدالله این سد خوف شکست و مردم نکته اصلی- مجرم- را به دست آوردند و فهمیدند که بدبختی همه ملت، یعنی ملت ما از کیست.»
ایشان در بخش دیگری از سخنرانی خود درباره چهلم شهدای قم فرمودند: «الان، امروز، چهل روز است که از مرگ جوان‌های ما، از مرگ طلاب علوم دینیه، علما، از مرگ جوان‌های متدین قم می‌گذرد. و مردم در این چهل روز به جوان‌های خود چقدر گریه کرده‌اند و چقدر سوگواری کرده‌اند. و با چه شجاعت این اهل قم و طلاب علوم دینی، با چه شجاعت - که شاید در تاریخ کم‌نظیر باشد - و دست خالی، با این دولت و با این عمال شاه مبارزه کردند و کشته دادند. و حتی در خیابان‌ها و در کوچه‌ها و در پس کوچه‌ها از قراری که ذکر شده است مامورین ریخته‌اند؛ و مردم هم بعد از کشتار و قبل از کشتار آن قدری که می‌شده است مقاومت کرده‌اند و زنده بودن خودشان را اثبات کرده‌اند که ما زنده هستیم، نه مرده.»
پس از واقعه تبریز، مراسم چهلم‌های دیگری به یاد شهدای این واقعه برگزار شد. این مراسم، مبارزه پنهان علیه حکومت پهلوی را به مبارزاتی علنی تبدیل و از چند شهر اصلی به کل کشور افزایش داد. این همان واقعه‌ای است که اردشیر زاهدی، آخرین سفیر حکومت پهلوی در آمریکا از آن به عنوان بزرگ‌ترین اشتباه سیاسی شاه نام برده: «انقلاب در ایران، آتش زیر خاکستر بود و نامه‌ای که در 17 دی ماه سال 1356 در روزنامه اطلاعات چاپ شد در واقع کبریتی بود که به انبار باروت زده شد! به نظرم این بزرگ‌ترین اشتباه سیاسی اعلی‌حضرت بود که خود را وارد جنگ با روحانیت کرد. چاپ این مقاله اسباب زحمت حکومت شد و شهرها یکی پس از دیگری به دست مذهبی‌ها افتاد.»
به این ترتیب، چهلم شهدای 19 دی قم و قیام مردم تبریز در صفحات تاریخ ایران ماندگار شدند.
منابع:
- روزهای حماسه و نور (روزشمار انقلاب اسلامی) سال‌های 1356-57، جلد اول، معصومه مرادپور آرانی، بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی
- تاریخ شفاهی ارتش در انقلاب اسلامی، تدوین: حشمت‌الله عزیزی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
- انقلاب ایران به روایت رادیو BBC، به کوشش: دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
تعداد بازدید: 1588
