08 اسفند 1401
نویسنده: علی رهنما
منتقد: دونا رابینسون دیواین
مترجم: علی‌محمد آزاده
*توضیح گروه پژوهش‌های بین‌المللی مرکز مطالعات پایداری: تقریباً بیشتر تحلیگران انقلاب اسلامی به نقش تأثیرگذار اندیشه شریعتی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی اذعان کرده‌اند. شریعتی توانست دست‌کم با سخنرانی‌ها و نگارش کتاب‌ها، طبقه تحصیل‌کرده و باسواد جامعه ایران را با اندیشه‌های خود همراه کند. تا پیش از پژوهش علی رهنما با نام «مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد؛ زندگینامه سیاسی علی شریعتی»، اطلاعات درباره زندگی وی اندک و گاهی ناقص و غلط در دسترس بود، اما پژوهش گسترده رهنما توانست اطلاعات ارزشمندی از زندگی و منابع اندیشه شریعتی در اختیار محققین قرار دهد. متن زیر ترجمه نقد کتاب رهنما است که منتقد دونا رابینسون دیواین[1] در حداقل کلمات، این اثر را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. لازم به تذکر است که کتاب رهنما به فارسی ترجمه و منتشر شده است.[2]
بیش از سی سال پس از طغیان، انقلاب ایران به یکی از حوادث محوری در تاریخ مدرن مسلمانان و یک منبع دائمی برای مباحثه تبدیل شده است. به‌رغم نماد قدرتمند آیت‌الله خمینی در پیروزی انقلاب، متفکری که در بسیاری از افراد شهامت به خطر انداختن جان خود را در برابر ظلم حکومت شاه برانگیخت، علی شریعتی بود که شاید از همه مهم‌تر در انقلابیون جوان، باوری پروراند که فعالیت‌هایشان می‌توانست موفقیت‌آمیز باشد. گرچه شریعتی، هنگام ناآرامی‌های انقلاب ایران زنده نبود، ولی سخنانش هنوز نزد نزدیکان و اقشار بزرگی که ضد بی‌عدالتی به خیابان‌ها آمدند، طنین‌انداز بود. کمتر کسی از رهبران انقلاب می‌توانند ادعا کنند که از این نویسنده، معلم، شاعر و سخنور پرجذبه که برای جوانان ایرانی، بیداری آورده و آگاه به سنن دینی همه جانبه و ظرفیت پیشرفت اجتماعی و سیاسی این سنت‌ها بود، محبوبیت بیشتری دارد. در واقع، شریعتی با قانع کردن طرفدارانش که می‌توانند به هر چیزی چون باور دینی از یک طرف و رشد اقتصادی و توزیع ثروت از طرف دیگر برسند، دل آنها را به دست آورده بود.
علی‌رغم حضور مؤثر شریعتی در شکل‌گیری انقلاب ایران، اندک زندگینامه‌های معدود و واقعی از شریعتی وجود دارد. اثر درخشان «مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد»، اثر علی رهنما، اولین بررسی جامع و متقن درباره زندگی و افکار شریعتی است. این اثر تحقیقاتی گسترده و شگرف و فوق‌العاده پراحساس و بسیار خواندنی، تا مدت‌ها به عنوان اثر زندگینامه‌ای دقیق، باقی خواهد ماند. شناخت قابل توجه رهنما تا حد بسیار زیادی مدیون دانش عمیق او از تاریخ و جامعه ایران است. همچنین اطلاعات گسترده رهنما از مصاحبه با دوستان و همراهان و دسترسی به نامه‌های شخصی شریعتی بوده است.
رهنما به تکامل شخصیت و همین‌طور به تکوین عقاید شریعتی علاقه دارد. می‌توان آموزه‌های شریعتی را همچون آیینه‌ای از ناآرامی‌های زمانه و مبتنی بر ارزش‌های موطن او و تحصیلاتش تلقی نمود. همچنین می‌توان مشاهده کرد که چگونه شریعتی، شریعتی شد و تفسیر رادیکال خود از اسلام را با استفاده خلاقانه از تکنیک‌های علوم و انسانی و جامعه‌شناسی مدرن آفرید.
شریعتی که بی‌شک یکی از برجسته‌ترین روشنفکران ایران قرن بیستم است، معجونی خاص و منحصر به‌فرد بود و فراتر از آن بود که بتوان در قالب‌های متعارف و مرسوم قرارش داد. کسانی که می‌کوشند چنین چهره‌ای از وی ترسیم کنند، تنها کاری که می‌کنند خدشه‌دار کردن شخصیت این فرد است. او یک قصه‌گوی ممتاز و کم‌نظیر و استاد رمزپردازی و معماسازی و بازی با کلمات و مفاهیم بود. همه نوشته‌ها، گفته‌ها و اعمال او که خودش را نیز بر سر ذوق و هیجان می‌آورد، سرشار از معما و چیستان بود... علی شریعتی به عنوان فرزند راستین سرزمین فرهنگ‌ساز خراسان، سرزمین حماسه و عرفان، همچون پدران خود به آسانی با کلمات بازی می‌کرد... شریعتی روانکاوی بود که به خوبی نیازهای مردم خود را شناخته بود. داستانی که او روایتگرش بود، همان قصه‌ای بود که آنان مدت‌ها در انتظار شنیدش بودند. (ص 369).
رهنما در پژوهش خود به جنبه‌های جالب توجه یا داستان‌وار آثار شریعتی و هم به وجوه قابل اثبات تاریخی خط سیر اندیشه او پرداخته است. شریعتی، نوسازی ملی را فقط در نتیجه نهضت انقلابی به رهبری پیشگامانه رهبرانی دید که حوادث را هدایت کرده و بر اساس اصول بازتعریف‌شده اسلام، حمایت خود را اعلام بنمایند. آنچه دین فقط می‌گوید صرفاً از طریق روحانیت یا از مناسک دینی گرفته نمی‌شود. اسلام به‌جای دستور به گسترش معنویت، باید در خدمت هدایت سیاست‌گذاری و بازسازی اجتماعی جامعه در طبقات اجتماعی و مناطق مختلف باشد. اگر در بستر اندیشه‌های شریعتی، نتایج انقلاب را در نظر بگیریم، نکات عجیب فراوان هستند. در ایران، دستگاه مذهب در نبرد قدرت پیروز شد و هنوز هم بر جامعه حاکم است. روحانیتی که به قدرت رسید، مسیر شریعتی را دنبال نکرد بلکه روش دیگری را در حکمرانی انتخاب کرد.
پژوهش رهنما آن نیرویی که باعث انقلاب شد را کشف کرده است. یکی از نقاط قوت کتاب، روشی است که در آن تفسیری از تاریخ و سیاست ایران را با یک توصیف پراحساس از یکی از بانفوذترین متفکرین سیاسی ایران، پیوند می‌زند. تغییر و تحولات سیاسی آینده ایران نشان می‌دهد که آیا علی شریعتی به‌یاد خواهد ماند و یا چگونه از او یاد خواهد رفت؟
پی‌نوشت‌ها:
[1]. Ali Rahnema, An Islamic Utopian: A Political Biography of Ali Shariati, London and New York: I.B. Tauris, 1998 and 2000, 370 pages; Review by Donna Robinson Divine, Digest of Middle East Studies, Vol: 10, No: 1, Summer 2001, pp. 48 – 50.
[2]. رهنما، علی، مسلمانی در جستجوی ناکجا آباد؛ زندگینامه‌ی سیاسی علی شریعتی، ترجمه کیومرث قرقلو، تهران، انتشارات گام نو، چ 1، 1381.
تعداد بازدید: 307
