26 دی 1402
احمد ساجدی
حسن نزیه اولین سرپرست شرکت ملی نفت ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود. او در دهه ۱۳۲۰ از هواداران محمد مصدق بود، در اردیبهشت ۱۳۴۰ همراه با سران جبهه ملی در تأسیس نهضت آزادی نقش داشت و در بهمن 1357 همراه به جمع دیگری از فعالان جبهه ملی به کابینه مهدی بازرگان راه یافت. نزیه با مجلس خبرگان قانون اساسی، با اصل ولایت فقیه و با عملکرد نهادها و دادگاه‌های انقلابی مخالف بود و استفاده از احکام اسلامی برای مدیریت جامعه پس از انقلاب را نمی‌پذیرفت. او در مهر ۱۳۵۸ پس از آنکه به دادستانی انقلاب فراخوانده شد از کشور گریخت و به فرانسه رفت و روز جمعه ۲۴ شهریور ۱۳۹۱ در پاریس درگذشت.
بیشتر اسناد لانه جاسوسی درباره حسن نزیه مربوط به دوران 8 ماهه حد فاصل پیروزی انقلاب اسلامی تا فرار وی از ایران است.
به موجب اسناد لانه جاسوسی «حسن نزیه فردی است جاه‌طلب. او چیزی شبیه به یک فرصت‌طلب سیاسی است.»[1] «او مخالف شرع است و تمایل دارد با بعضی مفاهیم جمهوری اسلامی و با مردمی که طرفدار چنین حکومتی هستند، مبارزه کند.»[2] «انجمن اسلامی کارکنان صنعت نفت، حسن نزیه را به تمام کردن ذخیره مواد سوختی و پایدار کردن وابستگی کشور به آمریکا محکوم کردند.»[3] مرتضی اقدامی، منشی انجمن اسلامی کارکنان صنعت نفت، در نامه‌ای به نخست‌وزیر بازرگان گفته است: «کارگران صنعت نفت نمی‌توانند با حسن نزیه کار کنند. چون او هیچ اعتقادی به اسلام، انقلاب اسلامی، یا رهبری انقلاب ندارد.»[4]
حسن نزیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی با پیشنهادات مربوط به تصفیه مدیران صنعت نفت از عناصر وابسته مخالفت می‌کرد و می‌گفت: چنین تصفیه‌ای این صنعت را از مدیران لایق و متخصصان محروم می‌کند.»[5]
یک سند لانه جاسوسی به تاریخ ۱۳ خرداد ۱۳۵۸ به استعفای دسته‌جمعی مدیران شرکت نفت اشاره کرده است. در این استعفانامه که تحویل حسن نزیه شد، آمده است:
«شرایط کنونی به گونه‌ای است که واقعاً خدمتی از ما ساخته نیست.»[6]
رفتار و عملکرد حسن نزیه در دوران کوتاه مدت حضور وی در صنعت نفت، سبب نارضایی کارمندان و مدیران این صنعت و همچنین جناح‌های مذهبی کشور گردید. در نتیجه نزیه در مهر ۱۳۵۸ از کار برکنار شد و به زندگی مخفی روی آورد. یک سند لانه جاسوسی در این زمینه می‌نویسد:
«با اخراج حسن نزیه رئیس شرکت نفت، مردی برکنار می‌شود که در مخالفت با روحانیون صریح‌تر از همه بود.»[7]
به موازات این تحولات، سازمان سیا نیز در سال ۱۳۵۸ تلاش کرد مرحله به مرحله به نزیه نزدیک‌تر شود. در یکی از اسناد لانه جاسوسی به تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۵۸ مأمور سازمان سیا تلاش می‌کند تا یکی از جاسوسان مرتبط با سفارت آمریکا به نام همایون روشنی مقدم (که در گزارش با اسم رمز «اس. دی. ترانزیت» یا مخفف آن «ت/1» خوانده می‌شود) در منابع نفتی خوزستان استخدام شود.
در این سند آمده است:
«... ت/1 خلاصه نامه همراه با متن سخنرانی خود که در آمریکا در مورد اسلام ایراد کرده بود، را به منشی حسن نزیه رئیس شرکت نفت تسلیم کرد...»[8]
در بخش دیگری از این سند از قول مأمور سیا آمده است:
«محتمل به نظر می‌رسد که ت/1 شغلی در آبادان به دست آورد. اما درباره تهران مطمئن نیست. مأمور مربوطه به او گفت که ما به اوضاع خوزستان خیلی علاقه‌مندیم و مایلیم که او در آنجا باشد. در بخش تعیین خط‌مشی شرکت نفت...»[9]
در جلد ششم از مجموعه ۱۱ جلدی اسناد لانه جاسوسی ۶ سند متوالی در ارتباط با نقشه برنامه‌ریزی شده سازمان سیا برای ایجاد ارتباط با حسن نزیه وجود دارد. در مقدمه این شش سند چنین می‌خوانیم:
«در میان اسناد لانه جاسوسی حسن نزیه به نام رمز «اس. دی. پوتی» خوانده می‌شود. حسن نزیه از قبل از انقلاب با سیا رابطه داشته و سیا مجدداً تمایل یافته که تماس خود را با نزیه از طریق رابط سابق وی ـ ژوزف. دبلیو. آدلسیک ـ برقرار کند. آدلسیک در سال‌های پیش از انقلاب معاون رئیس سیا و رئیس قرارگاه سیا در تهران بوده است. در این رابطه سیا سعی می‌کند تا از برنامه‌های مسافرت نزیه به خارج از کشور اطلاع پیدا کند تا این تماس‌ها در خارج از ایران صورت گیرد. از مرکز سیا به قرارگاه تهران اطلاع داده می‌شود که این طرح را تا ورود آدلسیک به تهران به تعویق بیندازند تا آدلسیک در یک جلسه توجیهی در آبان 1358 قبل از اینکه نزیه مأمور قرارگاه را ببیند تمایل وی را برای همکاری مجدد ارزیابی نماید.»[10]
در سند شماره ۱ به تاریخ ۶ مرداد ۱۳۵۸ از قول «رئیس» خطاب به «فوری به لندن و پاریس با ارسال رونوشت برای تهران» چنین آمده است:
«موافقت می‌شود که کیل تایگر با مأموریت موقت به فرانسه برود تا با فتح‌الله ملاقات کند. در گفت‌وگو با فتح‌الله سعی کنید از طرح‌های نزیه برای مسافرت در آینده نزدیک اطلاع حاصل کنید. ستاد مایل است در اولین فرصت در خارج از ایران مجدداً بین نزیه و رابط سابق وی در سیا تماس برقرار شود.»[11]
سند شماره ۲ به تاریخ ۱۱ مرداد 1358 به نام رمز حسن نزیه « اس. دی. پوتی ـ 1» اشاره دارد.[12]
سند شماره ۳ به تاریخ ۲۴ شهریور 1358 به تلاش مأموران سیا در کویت برای برنامه‌ریزی برای انجام یک سفر از سوی حسن نزیه به این شیخ‌نشین در مهر ۱۳۵۸ حکایت دارد.[13]
در سند شماره ۴ به تاریخ ۲۸ شهریور 1358 «رئیس» تأکید دارد که سفر نزیه به کویت با بصیرت پیگیری شود، ستاد مرکزی سیا در تهران در جریان قرار گیرد، و خبرها حتی‌المقدور پیشاپیش مخابره شود.[14]
در سند شماره ۵ به تاریخ ۴ مهر 1358 «رئیس» توصیه کرده که جلسه توجیهی با نزیه در ماه اکتبر باشد و آدلسیک پیش از برقراری تماس میان نزیه و رئیس قرارگاه سیا در تهران، ابتدا شناختی راجع به تمایل وی به همکاری کسب کند.[15]
سند سری شماره ۶ به تاریخ ۱۱ آبان 1358 به نقل از شاپور بختیار خاطرنشان کرده که حسن نزیه در منزل آیت‌الله شریعتمداری و تحت حمایت وی مخفی است. این اختفا در اواسط مهر 1358 و پس از اخراج نزیه از شرکت ملی نفت صورت گرفت و این زمانی بود که حکم بازداشت حسن نزیه از سوی دادستانی انقلاب صادر شده بود.[16]
به موجب یکی از اسناد لانه جاسوسی، ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه در ۲۳ مهر ۱۳۵۸ در یک ملاقات خصوصی به کاردار آمریکا گفت: «نزیه خطای مهمی کرده که با ایدئولوژی اسلامی انقلاب در افتاده است. این یک اشتباه نابخشودنی از طرف اوست.»[17]
یک سند لانه جاسوسی واکنش امام خمینی درباره حسن نزیه را نیز بازتاب داده است:
«... نزیه که یک آدم عادی است، قابل ذکر نیست ـ هر کس در هر مقامی باشد، اگر خیانت کرده باشد، به محاکمه کشیده می‌شود و به جزای خودش می‌رسد. و اگر بی‌گناهیش هم ثابت شد، رها می‌شود.»[18]
به موجب همین سند، مهدی بازرگان نخست‌وزیر خبر عزل حسن نزیه را در قالب «تغییرات در کابینه» اعلام کرد:
«در ۲۸ سپتامبر (ششم مهر) بازرگان نخست‌وزیر خبر تغییرات در کابینه را اعلام کرد. از جمله برکناری حسن نزیه مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران و جایگزینی علی‌اکبر معین‌فر رئیس سازمان برنامه و بودجه به جای او.»[19]
سند دیگری در همین رابطه از قول عباس امیرانتظام معاون نخست‌وزیر و سخنگوی دولت نوشت:
«او (نزیه) جای امنی پنهان شده است. وکیل و مدیری عالی است ولی در انتقادات بصیرت ندارد. او مدتی قبل با سخنرانی خود و ابراز خشم و ایجاد سوء‌ظن نسبت به رشد آهسته اقتصاد، باعث اخراج شوم خود از شرکت نفت شد ولی اعتقاد بر این است که او می‌تواند نجات داده شود.»[20]
کمی بعد سفارت آمریکا اعلام کرد: «حسن نزیه به پاریس رفته است.»[21]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، کتاب سوم، ص 55، مبحث: «کانون وکلا ـ 1».
[2]. همان، ص 56، مبحث: «کانون وکلا ـ 3».
[3]. همان، ص 58، مبحث: «کانون وکلا ـ 4».
[4]. همان، ص 60، مبحث: «کانون وکلا ـ 7».
[5]. همان، ص 59، مبحث: «کانون وکلا ـ 5».
[6]. همان، کتاب دهم، ص ۴۴۳ (سند شماره ۲۰۲).
[7]. همان، کتاب دوم، ص ۳۴۰ (سند شماره ۳۶).
[8]. همان، کتاب چهارم، ص ۵۷ (سند شماره ۱۲).
[9]. همان، ص ۵۸.
[10]. همان، کتاب ششم، ص ۳۲۰ (توضیح اسناد مربوط به حسن نزیه).
[11]. همان، (سند شماره 1).
[12]. همان، (سند شماره 2).
[13]. همان، ص ۳۲۱ (سند شماره 3).
[14]. همان، (سند شماره 4).
[15]. همان، ص ۳۲2 (سند شماره 5).
[16]. همان، ص ۳۲۲ و ۳۲۳ (سند شماره 6) توضیح: روز 30 آذر 1358 دادستان انقلاب اسلامی مرکز می‌گفت: نزیه در مدت زمان مدیریت خود، برای اسرائیل نیز نفت می‌فرستاد و حتی پول آخرین محموله نفت ارسالی به اسرائیل را دریافت نکرده بود. وی افزود: حسن نزیه به عمال رژیم پهلوی که در شرکت نفت نگه داشته بود حقوق پرداخت می‌کرد و در گردهمایی‌ها و اجتماعات مختلف، علیه انقلاب اسلامی سخنرانی می‌نمود. او بیشتر از سه برابر حداکثر حقوقی که شورای انقلاب برای مدیران کشور مقرر کرده بود از صندوق شرکت نفت پول برداشت می‌کرد./ روزنامه اطلاعات، اول دی 1358، ش 16032، ص 2.
[17]. همان، کتاب اول، ص ۵۶۴ (موضوع: یزدی و انتظام؛ ملاقات اطلاعاتی).
[18]. همان، کتاب دهم، ص ۶۸۰ (سند شماره ۳۳۴، بند شماره 3) توضیح: امام خمینی این جمله را حین سخنرانی در جمع کارکنان صنعت نفت ایران در ششم مهر 1358 بیان کردند./ صحیفه امام، ج 10، ص 157.
[19]. همان سند، (بند شماره 2).
[20]. همان، کتاب اول، ص ۵۵۷ (موضوع: مذاکره با انتظام).
[21]. همان، کتاب دوم، ص 328، (سند شماره 30).
تعداد بازدید: 93
