07 آذر 1402
متین سادات اصلاحی
دانشنامه‌نگاری، نگارشِ گونه‌ای از کتاب‌های مرجع، حاوی اطلاعاتی کلی و همه‌جانبه از همه دانش‌ها یا طیف معینی از علوم یا دانشی خاص است که در قالب الفبایی تهیه و تدوین می‌شود. به تدریج با گسترش دانش‌ها بعضی مؤلفان در تألیفات خود، به دسته‌بندی و خلاصه‌سازی دانش‌ها پرداختند که آن را امروزه دانشنامه نام‌گذاری کرده‌اند. در واقع می‌توان گفت دانشنامه و دانشنامه‌نویسی امروزه به عنوان یک رسانه فرهنگی معتبر اهمیت فراوانی دارد به‌طوری که پژوهشگران و محققان در زمینه‌های مختلف می‌توانند از این دست کتاب‌ها به عنوان شاخه تخصصی اطلاعات مورد نیاز خود را استخراج و در پژوهش‌های خود به کار ببرند.
یکی از دانشنامه‌های از این دست، دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی است که با هدف آگاه‌سازی اذهان با فضای اختناق و استبداد حاکم بر دوره پهلوی، آشنایی خوانندگان با واژگان، اصطلاحات و تعاریف متداول و مرسوم بین زندانیان سیاسی، واگویی برخی وقایع و رویدادهای تاریخی مرتبط با زندان سیاسی و در نهایت زندگینامه مجریان، دست‌اندرکاران و عوامل این پدیده سیاسی در دو جلد تدوین و گردآوری شده است.
طرح روی جلد دانشنامه، طرحی از زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری است و عنوان کتاب با قلم درشت و سفید رنگ «دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی» نوشته شده است. از نکات حائز اهمیت این دانشنامه می‌توان به ۶۰۰ مدخل از منابع مکتوب و شفاهی اشاره کرد که پس از مطالعه کتاب‌ها و خاطرات شفاهی مرتبط با زندان‌های سیاسی، طی نشست‌های مکرر با کارشناسان و نخبگان این موضوع استخراج و تدوین شده است؛ پس از انتخاب مدخل‌ها نیز اطلاعات مربوطه از منابع مختلف گردآوری شده است.
از نقاط قوت این دانشنامه می‌توان به استفاده از امکانات و آرشیو مراکزی چون «روزنامه اطلاعات، سازمان و ادارات کل زندان‌های کشور، کتابخانه تخصصی انقلاب، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، موزه عبرت ایران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، واحد بایگانی فرهنگ ناموران معاصر ایران، واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و واحد زبان‌های خارجی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی» توسط نویسندگان اشاره کرد که اطلاعات داده‌ها را تکمیل‌تر نموده است.
جلد اول دانشنامه شامل مداخل «الف» تا «ژ» و جلد دوم «س» تا «ی» است. مداخل این دانشنامه حداقل در دو منبع مورد مطالعه (مکتوب و شفاهی) یا یک منبع معتبر وجود دارد و به صورت الفبایی آورده شده است. برای مفاهیم یا رویدادها و اقداماتی که مدخل مکتوب و صریحی نداشته‌اند، مدخل تازه‌ای نوشته شده است. مدخل‌ها در 20 طبقه‌بندی نوشته شدند؛ دوره زمانی مدخل‌ها از کودتای رضاخان (سوم اسفند 1299) تا پیروزی انقلاب اسلامی(22 بهمن 1357) است که شامل: اصطلاحات حقوقی: مفاهیم و اصطلاحاتی که در قوانین دوره پهلوی؛ اصطلاحات زندان: واژگان و عبارت‌هایی که در زندان‌های سیاسی، از جانب زندانیان و وابستگان؛ اتهامات، جرائم و احکام: مجموعه‌ای از اتهاماتی که به سبب آن مبارزان سیاسی را دستگیر کرده و جرائمی‌که به سبب آن متهمان سیاسی را به حبس یا اعدام محکوم می‌شدند؛ مراسم: مجموعه‌ای از جلسات گروهی، مراسم، مناسبت‌ها و… که در داخل زندان برگزار می‌شد؛ شکنجه: انواع شکنجه‌ها، آزار و اذیت زندانیان و هرگونه اقدام به منظور کسب و اخذ اعتراف و اطلاعات از زندانی در فرآیند بازجویی که منجر به آسیب جسمی، روحی یا فوت زندانی شود؛ وسایل زندان، سازمان‌ها و ادارات، اماکن عمومی، شکنجه‌گران، شکنجه‌گاه‌ها و غیره از دیگر مدخل‌هایی است که در این دانشنامه به رشته تحریر درآمده است.
جلد اول دانشنامه با دیباچه آغاز می‌شود و در ابتدای آن تاریخ پر فراز و نشیب ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی نوشته شده است: «دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی با هدف آگاه‌سازی اذهان با فضای اختناق و استبداد حاکم بر کشور در دوره پهلوی، آشنایی خوانندگان با واژگان، اصطلاحات و تعاریف متداول سیاسی، واگویی برخی وقایع و رویدادهای تاریخی مرتبط با زندان سیاسی و در نهایت بیان زندگینامه مجریان، دست‌اندرکاران و عوامل این پدیده سیاسی تدوین شده است».
صفحه‌بندی کتاب دو ستونی است و ابتدای هر مدخل عنوان آن با حروف درشت نوشته شده است. پس از معرفی کامل مدخل، مآخذ و نام نویسنده آورده شده است. در بعضی مداخل، تصویری مرتبط با مدخل در لابه‌لای متن آورده شده که دارای زیرنویس است. در ابتدای هر جلد، فهرست مدخل‌ها به ترتیب حروف الفبا به همراه شماره صفحه مربوطه آورده شده است. همچنین در پایان جلد دوم، تمامی این مدخل‌ها یک بار دیگر به شکل موضوعی (بدون ذکر شماره صفحه) در بخش ضمائم آمده است.
فهرست موضوعی مداخل در بخش ضمائم، دسترسی پژوهشگران را به اطلاعات جزئی آسان‌تر کرده است. موضوعات فوق بر اساس، ابزارهای شکنجه، گروه‌ها، ادارات، رؤسای ساواک، زندانبانان، شکنجه‌گران، اماکن عمومی، شکنجه‌گاه‌ها، وسایل زندان، اتهامات، جرائم و احکام، اطلاحات حقوقی، اصطلاحات زندان، اعتقادات، اقدامات زندانیان، حبسیات، سرگرمی‌های زندان، شکنجه‌ها، قوانین داخلی زندان، مراسم، مناصب و سمت‌ها، وقایع و رویدادها، سازمان‌ها و غیره دسته‌بندی شده‌اند.
در پشت هر دو مجلد دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی نوشته شده است: «هرچند مجموعه آثار تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و سایر خاطرات مبارزان علیه حکومت پهلوی از منابع گران‌سنگ تاریخ معاصر ایران است و دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی نیز از آن بهره‌های فراوان برده و خاطرات زندانیان دوره پهلوی بیشترین سهم از منابع نگارشی این دانشنامه را به خود اختصاص داده است، اما در استفاده از این منابع دشواری‌هایی نیز فرا راه همه محققان قرار دارد»
کتاب دانشنامه زندان سیاسی دوره پهلوی در سال 1401، با شمارگان 500 نسخه، با بهای 395000 تومان در دو جلد که جلد اول آن در 526 صفحه و 379 مدخل و جلد دوم 430 صفحه و 318 مدخل دارد در قطع رحلی توسط دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری تولید و انتشارات سوره مهر آن را به چاپ رسانده است. این کتاب به کوشش جمعی از نویسندگان و به ویراستاری (مرحوم) علی‌اکبر رنجبر کرمانی آماده شده و در دسترس علاقه‌مندان به تاریخ معاصر و محققان این حوزه قرار گرفته است.
تعداد بازدید: 170
