انقلاب اسلامی نتایج جستجو

کتاب و نشریه

پهلوی بدون روتوش

طی سال‌های پس از سقوط محمدرضا پهلوی، آثار فراوانی در زمینه عملکرد حکومت پهلوی و چرایی فروپاشی آن منتشر شده است. این آثار عمدتاً در دو قالب ارائه شده‌اند. برخی با ارائه مستندات و آمارها به مقایسه کارنامه دولت‌های قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، علمی و... پرداخته و دستاوردهای هر نظام را جداگانه برشمرده است. دوم تنها به افشای ماهیت حکومت قبل در زمینه‌های فساد، وابستگی، تخریب کشاورزی، دین‌زدایی، عقب نگاه‌داشتن ملت از مؤلفه‌های پیشرفت و تولید و خلاقیت و دانش پرداخته است. که البته هر دو قالب مفید بوده است. یکی از آثار جدیدی که اخیراً با رویکرد افشای ماهیت حکومت شاه وارد بازار شده «پهلوی بدون روتوش» است که مختصات، کارنامه و دستاوردهای دو نظام پهلوی اول و دوم را از نظر سیاسی و فرهنگی، وضع مطبوعات و احزاب، اختناق، وابستگی، ارتباط با فراماسون‌ها و بهائیان و صهیونیست‌ها و... بررسی کرده است. البته این بررسی سیر زمانی و تاریخی ندارد و تنها فرازهای مهم رویدادهای ۵۰ ساله پهلوی را به عنوان مصادیق گفتار خود ذکر می‌کند. کتاب «پهلوی بدون روتوش» دارای ۳۱ فصل است که در شش بخش ارائه شده‌اند: - دربار و رجال پهلوی بدون روتوش (چهار فصل) - رژیم پهلوی بدون روتوش (پنج فصل) - رضاشاه پهلوی بدون روتوش (هشت فصل) - روابط خارجی پهلوی بدون روتوش (پنج فصل) - محمدرضا پهلوی بدون روتوش (شش فصل) - کارنامه پهلوی بدون روتوش (سه فصل) پشت جلد کتاب نیز بخش‌هایی از بیانات آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی که در 17 دی 1393 در دیداری عمومی در حسینیه امام خمینی(ره) بیان شده، آمده است. این کتاب ، در کنار امتیازاتی که دارد، واجد نقائصی نیز است: 1- فاقد مقدمه یا پیشگفتار است و از ابتدا خواننده را وارد متن اصلی می‌کند. خوانندگان فقط با مشاهده عنوان روی جلد کتاب یا عنوان‌ها ، باید به محتوای اثر پی ببرند. 2– هیچ‌یک از شماره صفحاتی که در فهرست اول کتاب ذکر شده، با صفحات متن مطابقت ندارد و این نکته ظاهراً از چشم مسئولان فنی کتاب دور مانده است. 3- چیدمان و محتوای کتاب ناهمگون است؛ محتوای بخش اول (دربار و رجال پهلوی) و بخش دوم (رژیم پهلوی) و بخش چهارم (روابط خارجی پهلوی) و بخش پنجم (محمدرضا پهلوی) و همچنین بخش ششم (کارنامه پهلوی) به جز استثنائاتی، عمدتاً مربوط به عصر پهلوی دوم است. در واقع همه این بخش‌ها قابل گردآوری در یک بخش بوده است. دیگر آنکه موضوعات مربوط به عملکرد حکومت رضاشاه تنها بخش سوم کتاب را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که خواننده انتظار دارد ابتدا بخش رضاشاه و سپس بخش محمدرضاشاه ارائه شود. 4- هر چند کتاب دارای فصول و بخش‌های معین است، اما گاه موضوعات مربوط به یک فصل در فصل دیگر نیز دیده می‌شود. برای مثال فصل اول کتاب با عنوان «خاندان و دربار فاسد»، به فساد درباریان اختصاص یافته اما در فصل ۳۱ کتاب نیز موضوعی با عنوان «دربار و حکومت فاسد؛ بیگانه با مشکلات مردم» گنجانده شده که در آن نیز به فساد اخلاقی و مالی درباریان اشاره شده است. دیگر اینکه فصل ۲۱ کتاب به موضوع «ژاندارمی منطقه» اختصاص یافته ولی در فصل ۱۸ نیز مبحث مستقلی با عنوان «موقعیت ژاندارمی، تحکیم وابستگی» دیده می‌شود. 5 - کتاب فاقد جمع‌بندی و نتیجه‌گیری است. به عبارت دیگر کتاب همان‌طور که بی‌مقدمه وارد متن اصلی شده، بی‌نتیجه نیز بحث را به پایان برده است. این کتاب سال 1400، در قطع وزیری و در ۳۵۷ صفحه، توسط انتشارات «دیدمان» و با بهای ۲۹۲ هزار تومان وارد بازار نشر شده است.

علی‌اکبر فیاض

تحقیق و مطالعه در زندگی دانشمندان بزرگ سرزمین ما و بیان شرح احوال و جایگاه آنان برای نسل امروز بسیار غرور آفرین و سودمند است. سرگذشت هر نام‌آوری، برگه هویتی برای شهر و دیار و مایه فخر و مباهات ساکنانش است. مرحوم استاد «علی‌اکبر فیاض» از زمره همین افراد است. دانشمند وارسته، بی ادعا و ساده‌زیستی که بسیاری از بزرگان علم و ادب از فضایل و ویژگی‌های اخلاقی و علمی او سخن گفته‌اند. افراد زیادی در کسوت همکاری علمی یا شاگردی آن بزرگوار، جایگاه انسانی، دینی، و اخلاقی وی را ستوده‌اند. مجموعه پژوهشی «شخصیت‌های مانا» وابسته به دفتر ادبیات انقلاب اسلامی که به تشریح زندگی افراد صاحب‌نام و صاحب قلم در عرصه دانش و فرهنگ سیاست و اجتماع می‌پردازد، اخیراً کتابی را نیز درباره شرح زندگی و سوابق و عملکرد استاد علی‌اکبر فیاض انتشار داده است. اصغر قائدان دانشیار دانشگاه تهران و نویسنده این کتاب، در مقدمه این اثر چنین می‌نویسد: «...تأثیر فیاض بر فضای فرهنگی خراسان انکارناپذیر است. از تأسیس دانشسرای عالی تا دانشکده‌های ادبیات و الهیات دانشگاه مشهد و نیز از حضور در انجمن‌های ادبی خراسان تا عرصه سیاست و مجلس به نمایندگی مردم شهر. علی‌رغم این جایگاه بلند اجتماعی تاریخی و ادبی وصف نشدنی متاسفانه اطلاعات اندکی از این زندگی پر بار در دست است و همین امر کار را برای ما دشوار و امیدمان را به یاس مبدل می‌سازد. همواره این دغدغه ذهنی، نویسنده را درگیر کرده بود که چگونه می‌توان با چنین قلت اطلاعاتی، کتابی درباره این شخصیت ذوالفنون نوشته و حق او را به خوبی ادا کرد؛ کسی که هم در عرصه علم و ادب و تاریخ و هم سیاست نقشی بسزا داشت. با این حال انگیزه و پشتکار محقق همکارمان حسین بیات دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس، ما را در این راه امیدوار ساخت. ایشان به زادگاه دکتر فیاض رفت و با برخی از بازماندگان و دوستان آن مرحوم به ویژه جناب محمد فرحزاد پژوهشگر مرکز پژوهش‌های آستان قدس مصاحبه کرد و اطلاعات مهم و منتشر نشده‌ای را در باره زندگی و سوابق و عملکرد استاد فیاض به دست آورد....» کتاب «علی‌اکبر فیاض» از یک سالشمار و چهار فصل تشکیل شده است. بر اساس مندرجات بخش سالشمار، استاد علی‌اکبر فیاض در ۱۲۷۷ در مشهد متولد شده، در فاصله ۱۳۲0 تا ۱۳۲۲ نماینده دوره سیزدهم مجلس شورای ملی بوده، در ۱۳۲۷ نگارش «تاریخ اسلام» را آغاز کرده، در ۱۳۳۴ به ریاست دانشکده ادبیات مشهد، و در ۱۳۳۷ به ریاست دانشکده معقول و منقول (الهیات) منصوب شده و در ۱۳۴۳ مدیریت گروه ادیان و مذاهب دانشگاه تهران را برعهده گرفته است. استاد علی‌اکبر فیاض در شهریور ۱۳۵۰ درگذشت و در آستان قدس رضوی به خاک سپرده شد. فصل اول کتاب با عنوان «مروری اجمالی بر زندگی»، نگاهی به سال‌های آغازین و میانه زندگی نامبرده دارد. این فصل با مراجعه مکرر به منابع مختلف و بیشتر بر مبنای اقوال و آراء گوناگون درباره شخصیت، عادات، خصایل و ویژگی‌های فردی استاد نگاشته شده است. عناوین مطالب این فصل عبارتند از: کودکی، شاگردی و خادم‌باشی، دبیرستان شاهرضا، تحصیل در دانشسرای عالی، ازدواج و تولد فرزندان، درگذشت فیاض و ماده تاریخ آن. فصل دوم با عنوان «فعالیت‌های ادبی، پژوهشی و فرهنگی» همه اقدامات پژوهشگرانه دکتر فیاض در حدود یک ربع قرن بین دو تصحیح «تاریخ بیهقی» را دربر می‌گیرد. این کتاب بار اول با همکاری قاسم غنی در سال ۱۳۲۴ و بار دوم در سال ۱۳۵۰ تصحیح شده است. عناوین موضوعات این فصل عبارتند از: همکاری با غنی، تصحیح «تاریخ بیهقی»، سفر به مصر، تأسیس دانشکده ادبیات مشهد، تدریس در دانشگاه تهران، بازنشستگی، دوباره دانشگاه دوباره تدریس، شعر پارسی و تمدن اسلامی، فرهنگ در صحنه سیاست، شاعر بی‌دیوان، حضور در انجمن‌های ادبی، انجمن ادبی خراسان، انجمن ادبی فرخ، تصحیحی دیگر از«تاریخ بیهقی». فصل سوم با عنوان «منش‌ها و مهارت‌ها» به تشریح مهارت‌های دکتر فیاض از نگاه برخی از استادان زبان و ادبیات فارسی و بعضاً همکاران وی در دانشگاه می‌پردازد که با نوعی بررسی موشکافانه از خطابه‌هایش استخراج و در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین چند نامه از دکتر فیاض مندرج در کتاب «یادداشت‌های دکتر قاسم غنی» ضمیمه این فصل گردیده است که می‌تواند به گونه‌ای دیگر نمایانگر اندیشه و ظرایف نگاه وی به ژرفای مسائل و مشهودات باشد. عناوین موضوعات این فصل نیز عبارتند از: طلبه معرفت، فرزانه محقق، دوستدار حقیقت، استاد زبان‌ها، ذوق انتقادی، شیوه علمی پژوهش، سخنور هوشمند، رئیس مقتدر دانشکده ادبیات، مقاله‌نویسی عالمانه، سادگی و بی‌پیرایگی، عاشق بیهقی، هنر حافظ از نظر فیاض، زبان‌دانی، شاگردی در بزرگی، صراحت استاد، قلیل‌الترشح، شاگردان استاد، برخی از ویژگی‌های شخصیتی استاد. فصل چهارم با عنوان «معرفی، نقد و بررسی آثار» به معرفی آثار شاخص و برجسته دکتر فیاض می‌پردازد. در این بخش پرداختن به شاهکار تصحیح «تاریخ بیهقی»، تألیف کتاب دانشگاهی «تاریخ اسلام» و نیز دلمشغولی ایشان به تاریخ ایران و ادبیات جهان مد نظر قرار گرفته است. این فصل با توجه به تحقیق و تحلیل اصحاب ادب و ارباب فن مانند محمدجعفر یاحقی، غلامحسین یوسفی، عبدالرحیم قنوات و... که در گفتار و نوشتارشان منحصراً روی این موضوع متمرکز شده و در آن‌ها تعمق و تأمل کرده‌اند تدوین شده است. عناوین موضوعات این فصل عبارتند از: مهمترین آثار علی‌اکبر فیاض، تاریخ بیهقی، تاریخ اسلام، مقالاتی درباره تاریخ ایران، مقالاتی درباره ادبیات جهان، نامه‌‌های دکتر قاسم غنی، نامه اول، نامه دوم، نامه سوم. کتاب «علی‌اکبر فیاض» که بیست و ششمین شماره از مجموعه «شخصیت‌های مانا» به شمار می‌رود، توسط آقایان اصغر قائدان و حسین بیات تهیه و تنظیم شده و انتشارات سوره مهر ، آن را در ۱۱۸ صفحه و با قطع رقعی و جلد نرم در سال 1400 چاپ و با بهای ۴۰ هزار تومان روانه بازار نشر کرده است.

اولین‌های انقلاب و دفاع مقدس در دزفول

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نسل جدید تاریخ‌نویسان برخاسته از نهضت امام خمینی کوشش کردند تا رویکرد و نگرش نوین علمی، نقادانه، حقیقت‌گرا، مستقل و مستند در عرصه تاریخ معاصر ایران، و همچنین نقش مردم شهرهای مختلف در حوادث و سرنوشت کشور را ارائه دهند. تاریخ‌نگاری در اشکال روایی، تحلیلی، تحقیقی، اسنادی، نقلی، خاطره‌نگاری، تاریخ شفاهی، داستانی، تاریخ‌نگاری مبتنی بر روزشمار یا گاه‌شمار و... الگوهای مختلفی هستند که در آثار مورخین دیده می‌شوند که هر یک در بیان بخش‌هایی از ناگفته‌های رویدادها، سهم و نقش داشته‌اند. غلامحسین سخاوت اخیراً با نگارش کتابی تحت عنوان «اولین‌های انقلاب و دفاع مقدس در دزفول» تلاش کرده تا سرگذشت مردم این شهر پر حماسه را در ادوار مختلف تاریخی با آوردن «اولین‌«های تحولات این شهر به تصویر بکشد. نویسنده، سرگذشت دزفول را در چهار مقطع قبل از انقلاب، دوران انقلاب، دوران دفاع مقدس، و پس از انقلاب با آوردن صدها گزینه که با کلمه «اولین» شروع می‌شود بیان کرده است. سرهنگ پاسدار حاج غلامحسین سخاوت از فعالان دوران انقلاب و از فرماندهان و پیشکسوتان دفاع مقدس و نویسنده کتاب‌هایی چون «ققنوس جنوب»، «سروقامتان»، «سر دلبران»، «جغرافیای حماسی دزفول»، و... بوده است. کتاب «اولین‌های انقلاب و دفاع مقدس در دزفول» که در مهر 1400 و در هفته دفاع مقدس رونمایی شد، کوشیده است دستاوردها و موفقیت‌های اقشار مختلف دزفول اعم از شهروندان، بازاریان، روحانیون، هنرمندان، دانشگاهیان، نیروهای نظامی و... را در شکل‌گیری و بالندگی انقلاب اسلامی و جنگ در دزفول به روایت بنشیند. این کتاب چهار فصل دارد: در فصل اول با عنوان «پیش از انقلاب» به ۴۶ مورد از اولین برگهای زرین مردم دزفول در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی اشاره شده است. در فصل دوم با عنوان «دوران انقلاب» ۲۰ مورد از اولین‌های دزفول در خلال انقلاب اسلامی را آورده است. فصل سوم با عنوان «دوران دفاع مقدس» به 196 گزینه از افتخارات و از حماسه‌های جنگ تحمیلی و دفاع مقدس در دزفول اشاره دارد. در فصل چهارم با عنوان «دوران پس از دفاع مقدس» به ۳۱ مورد از اولین‌ها اشاره شده است. حجیم بودن فصل سوم نمایانگر اوج حماسه‌ها، جنایات، موشک‌باران‌ها، بمباران‌ها، ازجان‌گذشتگی‌های مردم دزفول و حوادث بی‌شمار دوران دفاع مقدس است. نویسنده در پیشگفتار در زمینه چرایی انتخاب دزفول برای نگارش این اثر می‌نویسد: «همت بلند مردم این شهر تا آنجا بود که هم در زیر آتش سنگین توپخانه و موشک‌های غول پیکر ۱۲ متری و بمباران‌های هوایی مکرر استقامت می‌کردند و شهید می‌دادند. هم خط‌شکن جبهه‌های نبرد بودند، هم فرزندانشان را برای رفتن به جبهه بدرقه می‌کردند، هم رزمندگان اعزامی سراسر کشور را با آغوش باز می‌پذیرفتند، هم با حضورشان در شهر روحیه سلحشوران بسیجی، پاسدار و ارتشی را تقویت می‌کردند و هم گوش به فرمان امامشان بودند. امروز کمتر خانه‌ای در این پایتخت مقاومت وجود دارد که آسیب ندیده و خانواده ساکن در آن خانه شهیدی نداده باشد. امروز نسل‌های سوم و چهارم پس از انقلاب از ما سوال می‌کنند دزفولی‌ها برای چه هدفی انفجار موشک‌های ۱۲ متری را در نیمه‌های شب تحمل می‌کردند؟ با چه انگیزه‌ای شعار صبر، مقاومت، استقامت و پایداری سر می‌دادند؟ با چه اعتقادی در برابر هجوم ۱۷۶ موشک خفاشان شب‌پرست، حملات توپخانه‌ای و بمباران‌های هوایی، سرو‌قامت و استوار می‌ماندند؟ آیا جز برای ادای تکلیف الهی و حفظ اسلام گام بر می‌داشتند؟ آیا جز برای مأیوس کردن دشمنان از تجاوز به حریم کشور عزیزمان دنبال چیزی بودند؟ باید گفت تا جوانان امروز بدانند پدرانشان برای حفظ این مرز و بوم چه ایثاری از خود نشان دادند و باید نوشت تا این همه دلاوری، دلیری، همت و از خودگذشتگی فراموش نشود.» این کتاب در بخش پایانی تصاویر ۱۲۰ نفر از شهدای دزفول در سال‌های دفاع مقدس را آورده است. کتاب «اولین‌های انقلاب و دفاع مقدس در دزفول» برای حوزه هنری انقلاب اسلامی خوزستان - دفتر دزفول تهیه و تنظیم شده و انتشارات «نیلوفران» آن را در ۳۴۸ صفحه و شمارگان ۵ هزار نسخه چاپ و با بهای 70 هزار تومان در سال ۱۴0۰ وارد بازار نشر کرده است.

حسن حبیبی

دکتر حسن حبیبی از چهره‌های تأثیرگذار سیاسی و فرهنگی در تاریخ معاصر ایران است. او چه قبل و چه بعد از پیروزی انقلاب شخصیتی فعال و خوشنام بود. به همین دلیل «مجموعه پژوهشی شخصیت‌های مانا» - وابسته به دفتر ادبیات انقلاب اسلامی - در کتابی به سوابق و جایگاه علمی، سیاسی و فرهنگی او پرداخته است. این کتاب زندگینامه دکتر حسن حبیبی را در سه دوره بررسی کرده است: اول یک دوره ۲۶ ساله از تولد تا عزیمت به فرانسه (1342 – 1316) است، دوم یک دوره ۱۵ ساله از عزیمت وی به فرانسه تا بازگشت به ایران (1357 - 1342) را دربر می‌گیرد، و سوم شامل یک دوره ۳4 ساله از ورود به ایران تا زمان فوت (1391 – 1357) است. بر اساس آنچه که در بیست‌و‌دومین شماره «مجموعه پژوهشی شخصیت‌های مانا» با عنوان «حسن حبیبی» منعکس است، فعالیت‌های سیاسی مرحوم حبیبی، از سال‌های دبیرستان آغاز شد که وارد راهپیمایی‌ها و تجمعات سیاسی در پشتیبانی از نهضت ملی شدن صنعت نفت گردید. بر اساس این پژوهش، ورود حبیبی به دانشگاه تهران و عضویت وی در انجمن اسلامی دانشجویان خیلی زود نام او را بر سر زبان‌ها انداخت. وی در آن زمان به عضویت سازمان دانشجویی جبهه ملی درآمد و در انتشار نشریه «پیام دانشجو» مؤثر بود. سخنرانی‌ وی در حضور علی امینی، نخست‌وزیر را واداشت تا در نشستی خصوصی حرف‌های او را بشنود. انعکاس بحث‌های مطرح شده میان او و امینی باعث شد تا به عنوان یکی از دو نماینده سازمان دانشجویی جبهه ملی در شورای مرکزی برگزیده شود. او در همان سال‌ها به همکاری با مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی پرداخت و تا ریاست بخش اسناد و مدارک آن مؤسسه پیش رفت. حبیبی در فضای سیاسی پس از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ رهسپار فرانسه شد، این سفر آغاز دور دوم زندگی وی شد. کتاب «حسن حبیبی» درباره دور دوم زندگی حبیبی می‌نویسد: «او در فرانسه در کنار تحصیل در رشته‌های حقوق و جامعه شناسی، به فعالیت‌های سیاسی در قالب جبهه ملی سوم، نهضت آزادی ایران در خارج از کشور و اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا ادامه داد و چنان جایگاهی یافت که مورد اعتماد شخصیت‌ها و جریان‌های فکری مختلف قرار گرفت.» اکبر هاشمی رفسنجانی در سفر به فرانسه در سال ۱۳۵۴ برای ایجاد اتحاد میان نیروهای مخالف حکومت پهلوی از او کمک خواست و علی شریعتی در سال ۱۳۵۶ میهمان او شد. وقتی امام خمینی در سال ۱۳۵۷ تصمیم گرفت به فرانسه مهاجرت کند حبیبی از نخستین افرادی بود که در جریان قرار گرفت و در تسهیل ورود ایشان به پاریس نقش داشت. سپس به عنوان فرد مورد اعتماد امام خمینی کار تدوین پیش نویس قانون اساسی را آغاز کرد و همراه امام خمینی به ایران بازگشت. داوود قاسم‌پور نویسنده کتاب درباره این دوره از زندگی وی می‌نویسد: او پس از بازگشت به کشور نقشی پررنگ‌تر در حوزه سیاست و فرهنگ ایفا کرد. از آن جمله می‌توان به عضویت در شورای انقلاب و حضور در وزارت علوم اشاره کرد، اما بدون تردید اوج آن فعالیت‌ها نامزدی در انتخابات نخستین دوره ریاست جمهوری بود.»  ویژگی‌های شخصیتی حبیبی به گونه‌ای بود که گروه‌ها و جریان‌ها و شخصیت‌های مختلف از طیف‌های متعددی از نامزدی او حمایت کردند. حمایت جریان‌های مختلف از نامزدی او در انتخابات مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه تهران نیز ادامه داشت و به عنوان نماینده دوم مردم تهران راهی نخستین دوره مجلس شورای اسلامی شد. وی پس از پایان دوره مجلس، از شرکت در انتخابات دوره بعد خودداری کرد و با تأیید شورای عالی قضایی، دولت و مجلس شورای اسلامی به وزارت دادگستری رفت. همچنین در ستاد انقلاب فرهنگی و سپس در شورای عالی انقلاب فرهنگی عضویت یافت. در سال ۱۳۶۸ وقتی مجلس بازنگری قانون اساسی تشکیل شد نام او نیز در فهرست اعضای آن مجلس قرار گرفت و مسئول تدوین آیین‌نامه کاری آن نیز شد. او سپس سه دوره در جایگاه معاون اول رئیس‌جمهور قرار گرفت و همزمان از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز بود؛ مدتی هم دبیری این مجمع را بر عهده داشت. او در پایان دوره معاون اولی به فعالیت‌های فکری فرهنگی پرداخت و سال‌ها ریاست «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» را بر عهده گرفت. آنگاه با تأسیس «بنیاد ایران‌شناسی» در ۱۳۸۴ گامی در معرفی ایران و ایران‌پژوهی برداشت. سپس بنیاد امیرکبیر را پایه‌ریزی کرد و همه ماترک پدری، کتاب‌ها و نسخه‌های خطی و هدایای شخصی وی را برای استفاده آیندگان در آن بنیاد به یادگار نهاد. دکتر حسن حبیبی در نهایت در ۱۲ بهمن ۱۳۹۱ دار فانی را وداع گفت. کتاب «حسن حبیبی» از یک مقدمه، یک سالشمار، و ۶ فصل تشکیل شده است. فصل اول با عنوان «از اسماعیل بزاز تا پاریس» به دوره اول زندگی وی می‌پردازد. عناوین این فصل عبارتند از: تولد و خاندان، تحصیلات، نخستین تلاش‌های سیاسی، دیدار با علی امینی نخست‌وزیر وقت، عضویت در جبهه ملی، فعالیت‌های پژوهشی، فعالیت‌های اجتماعی، اعزام به فرانسه. فصل دوم با عنوان «در دیار فرنگ» به دوره دوم زندگی دکتر حسن حبیبی اشاره دارد. عناوین این فصل نیز چنین است: تحصیل و تدریس در فرانسه، فعالیت در جریان‌های دانشجویی، فعالیت‌های سیاسی تشکیلاتی، ازدواج و تشکیل خانواده، شخصیت مرضی‌الطرفین، با علی شریعتی از میزبانی در «اکس‌آن‌پروانس» [شهری در کشور فرانسه] تا انتشار آثار، همکاری با روحانیون متخصص در پاریس، در کنار امام از اورلی تا نوفل لوشاتو، تدوین پیش‌نویس قانون اساسی، شناسایی نیروها، همراه با امام در پرواز انقلاب. فصل سوم با عنوان «در خدمت سیاست برای فرهنگ» به دوره بازگشت حبیبی از فرانسه به ایران و خدمات سیاسی و فرهنگی وی اشاره دارد. عناوین این فصل عبارتند از: تکمیل پیش‌نویس قانون اساسی، عضویت در شورای انقلاب، نامزد انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، در مصدر وزارت، نامزد نخستین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری، نماینده دوم تهران، عضویت در شورای انقلاب فرهنگی، وزارت دادگستری، عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی، دوازده سال در منصب معاون اول رئیس‌جمهور، ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تأسیس بنیاد ایرانشناسی، تأسیس بنیاد امیرکبیر، هجرت ابدی. در فصل چهارم کتاب، آرا و دیدگاه‌های مرحوم حبیبی تحت سه عنوان آسیب‌شناسی آموزش و پژوهش، نقد پژوهش‌های شرق شناسان و تعاملات قرآنی بررسی شده است. در فصل پنجم ویژگی‌های فردی مرحوم حبیبی از جمله گمنامی و مهجوریت، تعبد و تنسک، و انتقادپذیری مورد بررسی قرار گرفته است. فصل ششم نیز به آثار و تألیفات نامبرده اختصاص یافته است. کتاب «حسن حبیبی» در انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است. این کتاب در سال ۱۴۰۰ در ۲۲۴ صفحه با بهای ۵۰ هزار تومان وارد بازار کتاب شده است.

عبدالحسین حائری

مفاخر علمی و فرهنگی کشور ما از سرمایه‌های بی‌بدیل این سرزمین هستند. یکی از مصادیق برجسته این مفاخر، استاد «عبدالحسین حائری» فهرست‌نویس و مصحح نسخ خطی است. وی 17 سال عضو هیئت مؤلفان لغت‌نامه دهخدا بود و بر چاپ چند جلد از آن نیز نظارت داشت. وی سال‌ها در حوزه علمیه قم با فقه، اصول، فلسفه و اخلاق به سر برد و سپس در کتابخانه مجلس به کتاب‌پژوهی و نسخه‌شناسی و تربیت شاگردان زیادی مشغول شد. حائری صاحب نظریه «بازنویسى تاریخ علم بر اساس بازنویسى فهارس نسخ خطى» است که جایزه‌ای جهانی را نیز برای وی به ارمغان آورده است. او قریب ۶۰ سال از عمر خود را صرف فعالیت در تنظیم و تکمیل نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس کرد. از مصاحبه‌ها و شهرت‌طلبی‌ها به دور بود و بخش اعظم عمر خود را با کتب خطی مصححان و کتاب‌دوستان و همچنین تعمق و پژوهش در بازشناسی گنجینه ارزشمند نسخه خطی صرف نمود. «گروه پژوهشی شخصیت‌های مانا» - دفتر ادبیات انقلاب اسلامی - بیست‌وپنجمین شماره از سلسله آثار خود را به معرفی «عبدالحسین حائری» اختصاص داده است. کتاب از یک مقدمه و چند بخش تشکیل شده است. در بخشی از مقدمه کتاب راجع به سوابق و ویژگی‌های شخصیتی استاد عبدالحسین حائری چنین می‌خوانیم: «... برخلاف زندگی اغلب نام‌آوران معاصر ایران که دستی هم بر سیاست داشتند و در کوران سال‌های پرتنش دهه‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ در عرصه‌های علمی و سیاسی توأمان اثر گذاشتند و اثر پذیرفتند، عبدالحسین حائری از سیاست‌ورزی‌های معمول در زمانه خویش دوری می‌گزید و خود را فردی غیر سیاسی توصیف می‌کرد. از این منظر شاید شرح احوال چنین مردی کسالت‌بار باشد. با این همه نمی‌توان از میراث کهن اسلامی ایرانی و نسخ خطی و فهرست‌نویسی در ایران معاصر سخن گفت بی‌آنکه از مساعی و تلاش‌های عبدالحسین حائری یادی نکرد. بخش بعدی کتاب «عبدالحسین حائری» با عنوان «سال‌شمار» به بررسی فرازهای مهم رویدادهای زندگی آن مرحوم می‌پردازد. طبق این سال‌شمار، حائری در تابستان ۱۳۰۶ دیده به جهان گشود و در تابستان ۱۳۹۴ در ۸۸ سالگی دیده از جهان فرو بست. او که نوه آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم بود، در ۲۴ سالگی از آیات عظام عصر خود (سیدمحمدتقی خوانساری، عبدالهادی حسینی شیرازی، و سیدصدرالدین صدر) اجازه اجتهاد یافت. عبدالحسین حائری سال ۱۳۳۲ پدر، و سال ۱۳۳۹ مادر خود را از دست داد. سال ۱۳۳۵ همکاری با مؤسسه لغت‌نامه دهخدا را آغاز کرد و در همان سال اولین نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای ملی را منتشر کرد. سال ۱۳۵۴ به ریاست کتابخانه مجلس شورای ملی و در ۱۳۶۳ به ریاست کتابخانه شماره دو مجلس (مجلس سنا) رسید. از ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۲ دست کم ۶ بار به مناسبت‌های مختلف از وی و عملکردش تجلیل به عمل آمد. بخش بعدی کتاب «عبدالحسین حائری» با عنوان «معرفی، نقد، و بررسی منابع» به شرح منابع و مآخذ کتاب حاضر می‌پردازد. مهمترین منابع این کتاب عبارتند از: متن مصاحبه‌های انجام شده عبدالحسین حائری در سال‌های دهه ۱۳۶۰، متن مصاحبه‌های وی پس از انتخاب وی به عنوان چهره ماندگار، مصاحبه با اقوام و نزدیکان و خویشان و بستگان، اسناد و مدارک سازمانی و اداری بر جای مانده درباره وی، منابع سندی مربوط به تأسیس حوزه علمیه قم و زندگی آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، و همچنین آثاری که درباره عبدالحسین حائری توسط نویسندگان دیگر به صورت کتاب یا مقاله چاپ و منتشر شده است. کتاب «عبدالحسین حائری» در بخش بعدی به شرح زندگی، تحصیلات و مشاغل آن مرحوم پرداخته است. عناوین موضوعات این بخش چنین است: شرح حال عبدالحسین حائری، خاندان، تحصیلات، کسب درجه اشتهاد، مهاجرت به تهران، اشتغال در کتابخانه مجلس شورای ملی، درگذشت پدر، تغییر لباس، همکاری با مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، ازدواج، زندگی حرفه‌ای و کاری در کتابخانه مجلس، اداره بررسی و تحقیق، ریاست بر کتابخانه مجلس، تأسیس مرکز اسناد کتابخانه مجلس، بازنشستگی، بزرگداشت، وز شما خرد هزاران بیش. بخش بعدی کتاب به تشریح آثار و اندیشه‌های مرحوم عبدالحسین حائری پرداخته که عناوین این بخش نیز بدین قرار است: آراء و اندیشه‌ها آرا و افکار، روش فهرست‌نویسی و نسخه‌پژوهی، تربیت فهرست‌نویس، بازنویسی تاریخ علم بر مبنای فهرست نسخ خطی، آثار و فعالیت‌های پژوهشی، مجموعه فهرست‌های تألیفی عبدالحسین حائری تصحیح و مقدمه بر متون و نسخ خطی، مقالات. کتاب «عبدالحسین حائری» بخش پایانی خود را به اسناد و تصاویر مرتبط با متن کتاب اختصاص داده است. بیست‌و‌پنجمین جلد از مجموعه «شخصیت‌های مانا»، با عنوان «عبدالحسین حائری» توسط آقای سیاوش شوهانی نوشته شده و انتشارات سوره مهر آن را در ۱۹۲ صفحه در سال جاری چاپ و روانه بازار نشر کرده است.

طنز سیاسی ایران - ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷

دانش تاریخ با بسیاری از دانش‌ها ارتباطی ناگسستنی دارد. یکی از این دانش‌ها ادبیات است. بنابراین بدیهی است پژوهشگر تاریخ، بخش مهمی از اطلاعات مورد نیاز خود را در متون ادبی جستجو کند. ادیبان به عنوان نخبگان جامعه در ترسیم اوضاع اجتماعی عصر خود خدمات بسیاری به تاریخ و تاریخ‌نگاران نموده‌اند. بخش فراوانی از آثار ادیبان شامل طنز، امثال‌ و ‌حکم، ضرب‌المثل، داستان، حکایت، اندرز و تنقید از رفتار و کردار اقشار و طبقات مختلف جامعه بوده است. زبان طنز، زبان انتقاد غیرمستقیم است. علت بیان انتقاد در قالب طنز این است که طنز بیانی هنرمندانه برای تحمل آلام زندگی و کاستن از رنج‌ها و غم‌هاست و خنده و تبسم همزاد آن است. طنز آغازی است برای تفکر و تنبه؛ از این‌رو هدف طنز اصلاح و تهذیب عیوب و نواقص جامعه است. مردم ایران در ادوار مختلف به دلیل نبود فضای لازم برای انتقاد مستقیم، با طنز و فکاهه مأنوس بودند. البته در ادبیات کلاسیک - به دلیل ماهیت درباری آن - طنز به معنی انتقادی اجتماعی چندان رواج نداشت. طنز در لغت به معنای طعنه زدن، سرزنش کردن و با استهزاء جنبه‌هایی از زندگی را به نمایش گذاشتن است. طنز با مفاهیمی چون هجو، هزل و فکاهه پیوند خورده است. هر یک از مفاهیم طنز شامل لطیفه، بذله، شوخی و تعریض دارای زیرشاخه‌هایی است. طنز سیاسی یکی از این زیر شاخه‌هاست. طنز سیاسی نوعی انشای نظم و نثر است که هدفش ابلاغ حقایق سیاسی، و محتوای آن نقد قدرت می‌باشد. به تعبیر دیگر هر کلامی که علاوه بر داشتن جوهر و عنصر کنایه، انتقاد و استهزاء، به نحوی به مواضع کارگزاران حکومتی و حاکمیت سیاسی در جامعه بپردازد، طنز سیاسی است. طنز سیاسی در هر زمان و مکان و با هر نوع ایدئولوژی به موضع قدرت می‌تازد تا عامه مردم را با هم حقایق گزنده در قالب خنده آگاه سازد. با این ذهنیت اخیراً کتابی با عنوان «طنز سیاسی ایران - ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ ش» توسط دو نویسنده، تن از نویسندگان به نام‌های خانم سمیه مقدم و دکتر حمید بصیرت‌منش به رشته تحریر درآمده است. در این اثر پژوهشی تلاش شده موضوع طنز سیاسی در نشریات دو دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ تا فروپاشی سلطنت پهلوی مورد توجه و بررسی قرار گیرد. پژوهش حاضر دارای ۹ فصل است می‌باشد. فصل اول با عنوان طنز و تعاریف آن تعریفی موجز و مختصر از طنز و کارکرد آن و پیوند این نوع از قالب ادبی با هجو، هزل، فکاهی، کاریکاتور و... ارائه کرده و سپس به معرفی طنز در ادبیات غرب و واژه‌های هم‌جنس سنخ آن پرداخته است. فصل دوم تحت عنوان «تاریخچه طنز در ادبیات ایران» شامل نشریات فکاهی و طنزنویسان دوره مشروطه است. در این فصل به‌طور خلاصه به دوران زندگی و آثار انتقادی افرادی چون علی‌اکبر دهخدا، اشرف‌الدین گیلانی و... پرداخته است. همچنین نشریات انتقادی طلوع، مصور، ادب، کشکول، تنبیه، آذربایجان، حشرات‌الارض و... معرفی شده‌اند. فصل سوم زمینه‌های سیاسی - اجتماعی طنز سیاسی در دوره پهلوی را دنبال می‌کند. چرا که به ‌طور طبیعی طنزها و کاریکاتورها برگرفته از اوضاع سیاسی - اجتماعی ایران در این مقطع تاریخی هستند. فصل چهارم مروری کوتاه به طنز سیاسی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ است. در این فصل آثار انتقادی دوره پهلوی با تقسیم‌بندی مجزا مشخص شده و ضعف و قوت هر یک از آثار با توجه به وضعیت سیاسی جامعه بیان شده است. فصل پنجم نگاهی به نمونه‌های برجسته طنز سیاسی در آثار نویسندگانی چون غلامحسین ساعدی، جلال آل‌احمد، بهرام صادقی، ابوالقاسم حالت، ابراهیم گلستان، جواد مجابی و صمد بهرنگی دارد. فصل ششم به معرفی نشریاتی اختصاص یافته است که در بازه زمانی این پژوهش آثار انتقادی و طنزهای سیاسی تولید می‌کردند. هفته‌نامه توفیق، مجله تهران‌ مصور، مجله کاریکاتور، روزنامه آیندگان و مجله خواندنی‌ها از این جمله‌اند. در فصل هفتم یک نوع سنخ‌شناسی از طنز سیاسی این دوره زمانی به دست داده شده و نوع رویکرد و دیدگاه منتقدین در طرح آثار انتقادی در مطبوعات بیان گردیده است. در این بخش به تاریخچه سانسور قلم و مطبوعات در عصر پهلوی اشاره شده و از جمله موضوع سانسور در هفته‌نامه توفیق در دهه 1340 مورد بررسی قرار گرفته است.  در فصل هشتم به محتوای طنز سیاسی در دهه 1340 و 1350 اختصاص دارد که شامل انتقاد از ساختارهای دولتی از جمله مجلس، احزاب، نهادها و سازمان‌های دولتی، و موضوعاتی مانند اصلاحات ارضی، انقلاب سفید، نفت، دمکراسی... و نقد تحولات سیاسی داخلی و خارجی کشور می‌باشد. در فصل نهم به تلاش طنزپردازان برای انتقاد از شاه و دربار، شخصیت‌های سیاسی و رجال دولتی از جمله نخست وزیران علی امینی، اسدالله علم، حسنعلی منصور، امیرعباس هویدا، و شاپور بختیار مورد بحث و بررسی است. کتاب «طنز سیاسی ایران» ابتدا در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی طنز سیاسی در دهه ۱۳۴۰» در «پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی» دفاع شد. پس از آن با انجام مطالعات بیشتر در ساختار و محتوا تکمیل‌تر گردید. این کتاب در بخش پایانی خود دارای یک نتیجه‌گیری جامع است نیز هست. در قسمتی از این بخش می‌خوانیم: طنز سیاسی به منزله نقد قدرت سیاسی در نشریات و آثار ادبی دهه ۴۰ و ۵۰ قابل ردگیری است. هر یک از نویسندگان این دوره شیوه و گرایش و منش مخصوص به خود را داشتند. آنان تلاش می‌کردند با زبان طنز به عنوان یکی از مهمترین ابزار و گفت‌وشنود با افراد جامعه ارتباط برقرار کنند و درخواست تغییر و اصلاح ساختار سیاسی را مطرح سازند. اما یک مسئله مشترک سبب ایجاد نوعی احساس و پیوند مشترک میان آنان شده بود و آن برنتابیدن وضع موجود بود. در این راستا برخی با رویکرد و دیدگاه مارکسیستی و برخی با گرایش به گروه‌های سیاسی همچون جبهه ملی به انتقاد از دولت اوضاع کشور می‌پرداختند این انتقادات تا حدی توسط حاکمیت تحمل می‌شد ولی در اغلب این دوره زمانی دستگاه اطلاعاتی - امنیتی با گماردن مأمورین در مراکز چاپ مطبوعات و رسانه‌ها مانع از انتشار آثار تولیدی سیاسی می‌گردید. بدین جهت بسیاری از نویسندگان منتقد با نام مستعار و یا به صورت زیرزمینی فعالیت کردند و برخی نیز با استفاده از کنایه و تمثیل سعی کردند آثار خود را از سانسور در امان نگاه دارند. با این همه، در مواردی بخشی از کاریکاتورها سانسور می‌شد یا بعد از انتشار مطلبی نشریه اخطار می‌گرفت. در هر حال به دلیل سانسور شدید، طنز سیاسی نتوانست ارکان قدرت حاکمیت پهلوی (شاه، دربار، شاهزادگان، اعضای خاندان سلطنتی، ارتش، ساواک و...) را نقد کند و طنزپردازان به ناچار بیشتر مطالب خود را به مسائل اجتماعی و اقتصادی و کمتر به امور سیاسی اختصاص دادند. کتاب «طنز سیاسی ایران- ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷» در معاونت پژوهشی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی تهیه و تنظیم شده و «موسسه چاپ و نشر عروج» آن را در ۴۶۷ صفحه و با بهای ۸۳ هزار تومان وارد بازار نشر کرده است.

مبانی انسان‌شناسی اندیشه سیاسی امام خمینی

انسان‌شناسی از جمله علومی است که به حق می‌توان آن را پایه بسیاری از علوم انسانی به شمار آورد. مهمترین مبحث و محور این علم، پاسخ به این سئوال است که انسان چیست، هدف از خلقت آن چه بوده است و در نهایت از چه طریقی می‌توان این موجود را شناخت. پیرامون انسان‌شناسی در بین ادیان و مذاهب مختلف تفاوت‌های بسیار و آشکاری وجود دارد که پایه‌های این تفاوت را می‌توان در مباحث هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی ادیان جستجو نمود. اندیشه‌های اسلامی، انسان را علاوه بر اینکه موجودی در مسیر حرکت به سوی تکامل می‌بیند، معتقد است که طریق سعادت و هدف غایی با همراهی عقل و آموزه‌های وحیانی و الهی امکان‌پذیر است. امام خمینی در باب انسان‌شناسی دیدگاهی خدایی و ماورایی دارد. برای آشنایی با دیدگاه امام نسبت به پدیده انسان‌شناسی، اخیراً به همت مؤسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی مرکز اسناد انقلاب اسلامی کتابی با عنوان «مبانی انسان‌شناختی اندیشه سیاسی امام خمینی» به رشته تحریر درآمده است. این کتاب که توسط «مرضیه مهرابی کوشکی» تألیف شده، به بررسی تفاوت مبانی انسان‌شناسی در جامعه غربی و در جامعه اسلامی پرداخته و نگاه امام خمینی در خصوص انسان، جامعه و حکومت را به تفصیل شرح داده است. کتاب «مبانی انسان‌شناسی اندیشه سیاسی امام خمینی» از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول با عنوان «انسان‌شناسی در غرب و اسلام» دارای دو فصل با عناوین زیر است: فصل اول: مبانی انسان‌شناسی در غرب و اسلام فصل دوم: مبانی انسان‌شناسی امام خمینی در این بخش سیر اندیشه بشری در مورد مفهوم انسان در دو حوزه غرب و اسلام بررسی شده و درباره مهمترین ایده‌های مطرح شده در این دو حوزه تمدنی با لحاظ الزامات و تجویزات سیاسی آن، بحث بررسی بعمل آمده است. در فصل دوم از این بخش با عنایت به مهمترین منابع معرفتی امام خمینی به تبیین موضوع فلسفی، عرفانی و کلامی ایشان در باب مسئله انسان پرداخته شده است. در واقع در این فصل، مبانی انسان‌شناسی امام خمینی به لحاظ منابع‌شناختی و معرفتی ایشان تبیین و توضیح داده شده است. بخش دوم کتاب نیز با عنوان «انسان، جامعه و حکومت» دارای سه فصل است: فصل اول: نگاه امام خمینی به رابطه انسان و جامعه فصل دوم: نگاه امام خمینی به رابطه انسان و حکومت فصل سوم: انسان و ولایت فقیه در این بخش ابتدا بازتاب نگاه انسان‌شناختی امام در دو حوزه جامعه و حکومت تبیین شده و سپس دیدگاه ایشان در مورد نقش و جایگاه فرد در نظام اجتماعی و ارتباط او با نظام سیاسی و حکومتی بررسی گردیده است. در فصل سوم این بخش، مشخصات انسان‌شناسی امام در نظریه ولایت فقیه و غیبت انسان کامل مورد بررسی قرار گرفته است. 18 صفحه از بخش پایانی کتاب نیز به نتیجه‌گیری اختصاص یافته است. خلاصه نگرش امام خمینی نسبت به انسان، و به عبارت دیگر خلاصه تفکر ایشان در زمینه «انسان‌شناسی» طی چند عبارت، توسط ناشر در پشت جلد کتاب منعکس گردیده است: «امام خمینی با بهره‌گیری از آموزه‌های وحیانی شریعت مقدس اسلام، انسان را موجودی الهی توصیف کرده که دارای اختیار کرامت و شرافت می‌باشد و به واسطه فطرت کمال‌جوی خود در تکامل و تحول و سیر مراتب وجودی نیازمند زندگی اجتماعی و دارای مسئولیت فردی و اجتماعی است. پاسخ اولیه بسیاری از مسائل مطرح در اندیشه‌های سیاسی ایشان از جمله ولایت انسان کامل و نایب او در زمان غیبت امام دوازدهم( نظریه ولایت فقیه) را باید در برداشت خاص ایشان از سرشت و سرنوشت انسان جستجو کرد. توجه به مبانی انسان‌شناختی اندیشه سیاسی امام خمینی بدان سبب است که این منظومه پایه اصلی و عنصر حیاتی شروع و استمرار جریان انقلاب اسلامی بوده است. امام خمینی نقش سیاسی اجتماعی انسان را بر مبنای اعتقاد به اصل توحید و بسط آن در حرکت انسان در جامعه و خوانش ویژه آن از هستی تعیین می‌کند. آنچه چنین چشم‌اندازی را پشتیبانی می‌نماید بنیان‌های معرفت‌شناختی است که ریشه در جهت‌گیری عرفانی فلسفی و فقهی امام دارد.» کتاب «مبانی انسان شناسی اندیشه سیاسی امام خمینی» در تابستان ۱۴۰۰ با قطع وزیری و جلد نرم، در ۳۱۰ صفحه چاپ و روانه بازار نشر شده است.

علل عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی

قرن‌هاست که اندیشمندان و مصلحان مسلمان در پی یافتن راه‌هایی برای عبور از سکون، خروج از ایستایی، و حرکت ‌دادن جهان اسلام به سوی قافله پیشرفت و توسعه، و احیای شکوه و عظمت گذشته تمدن اسلامی هستند. برای دستیابی به این مقصود، تاکنون صدها همایش تشکیل شده و هزاران مقاله و کتاب منتشر گردیده است. همه این تلاش‌ها در صدد یافتن راهی برای بازسازی ساختارهای فکری مادی و معنوی جهان اسلام و آزادسازی توانایی‌های مغفول مانده مسلمانان متمرکز گردیده است. این نگرش و این تلاش تاکنون در میدان عمل، به تحولات سیاسی و اجتماعی متنوعی در جهان اسلام تبدیل شده است. انقلاب اسلامی ایران بازتاب یکی از همین منظومه‌های فکری و البته زیباترین و سازنده‌ترین بازتاب آن بوده که در اندیشه و تفکر بنیانگذار آن حضرت امام خمینی(ره) تجلی کرده است. اخیراً مؤسسه فرهنگی هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی کتابی با عنوان «علل عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی از دیدگاه امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای» منتشر کرده است. این کتاب که توسط خانم «راضیه مهرابی کوشکی» تهیه و تدوین شده است، با تعمق در اندیشه‌های رهبران انقلاب اسلامی تلاش کرده تا دلایل عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی را در باور امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای واکاوی کند. کتاب شامل یک مقدمه و سه بخش است.  بخش نخست به بررسی علل عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی از دیدگاه امام خمینی در دو فصل «علل داخلی» و «علل خارجی» پرداخته و عوامل دخیل در انحطاط مسلمین را در هر دو فصل بررسی کرده و سپس راه‌حل‌های خروج دنیای اسلام از انحطاط را نیز برشمرده است. در این بخش از عواملی چون فرهنگ معوج، حکومت‌های منحط، روحانیت منفعل، روشنفکران وابسته، ضعف‌های اتحاد درونی، و فقدان وحدت اسلامی به عنوان «عوامل درونی انحطاط» یاد کرده، و از عملکرد دولت‌های استعماری از جمله تهاجم فرهنگی، القاء ضعف کشورهای اسلامی، تشویق آنها به وابستگی، عملکرد مخرب مستشاران خارجی، تبلیغات سوء علیه روحانیت، و مخدوش ساختن چهره اسلام به عنوان «عوامل خارجی عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی» یاد کرده است. در این بخش همچنین از عواملی چون تکیه بر اسلام، اصلاحات زیربنایی، مشارکت دادن آگاهانه مردم، تلاش برای استقلال فکری و فرهنگی، تربیت نیروی انسانی خودباور و مسئولیت‌پذیر، وحدت و انسجام درونی، و صدور بیداری اسلامی به عنوان «راهکارهای خروج کشورهای اسلامی از انحطاط» یاد کرده است. در هر بخش نیز مصادیقی از اظهارات امام خمینی ارائه شده است. بخش دوم به بیان دیدگاه‌های آیت‌الله خامنه‌ای درباره علل عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی در دو ساحت درونی و بیرونی است. در این بخش نیز از عواملی چون فرهنگ پس‌رونده، فرقه‌گرایی، و حکومت‌های مرتجع، به عنوان علل داخلی انحطاط، و همچنین تأثیر عملکرد خاص نظام سلطه در عرصه‌های مختلف زندگی به عنوان علت خارجی در ضعف کشورهای اسلامی یاد شده است. در همین بخش عواملی چون بیداری اسلامی، تقویت فرهنگ پیش‌رونده، اتحاد ملی و انسجام اسلامی، حفظ اقتدار و عزت ملی، توجه به بنیان‌های بومی، مدیریت جهادی، اقتدار علمی، خودکفایی و استقلال، محوریت تولید، عدالت اقتصادی، مردم محوری و... به عنوان راهکارهای خروج کشورهای اسلامی از انحطاط یاد شده و در هر بخش نیز جملات برگزیده و متناسب از قول آیت‌الله خامنه‌ای آورده شده است. بخش سوم با عنوان «نتیجه‌گیری تفصیلی»، تأکیدات مشترک دو رهبر و مواضع یکسان آنان در بسیاری از حوزه‌ها را بازگو کرده است. کتاب «علل عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی» در قطع وزیری و جلد نرم، در تابستان ۱۴۰۰ در ۳۱۳ صفحه تهیه و تنظیم شده و با بهای ۶۰ هزار تومان وارد بازار نشر شده است.  

مشفق کاشانی

ضرورت پایبندی به سنت یا روی آوردن به نوآوری و تجدد، از انقلاب مشروطه بدین‌سو بیش از پیش در کانون توجه شاعران و ادیبان کشورمان قرار گرفته است. رویکرد شاعران به هر یک از این مقوله‌ها، نحله‌ها و جریان‌های شعری مختلفی را در پی داشته است. در یک دسته‌بندی کلی برخی از شعرا به همان سبک شعر سنتی خود مشغول بودند و دسته دیگر آن قالب‌های کهن را به کناری نهادند و مضامین شعری خود را در قالب‌های جدید سرودند. در این میان شاعرانی هم بودند که با وجود آنکه در همان سنت‌های شعرای کهن پرورش یافتند و شعر سرودند، اما به قالب‌های جدید نیز توجه داشتند و از جمله، هم به شکل ظاهری شعر، و هم به معنا و محتوای آن، روی خوش نشان دادند. عباس مشفق کاشانی از همین دست شاعران به شمار می‌رود. این ویژگی در کنار بسیاری دیگر از خصوصیت‌های اخلاقی، هنری و حرفه‌ای این شاعر بزرگ، سبب شده تا «مجموعه پژوهشی شخصیت‌های مانا» - وابسته به دفتر ادبیات انقلاب اسلامی - در کتابی با عنوان «مشفق کاشانی» به بررسی و تحلیل سوابق و عملکرد و جایگاه رفیع هنری وی بپردازد. کتاب «مشفق کاشانی» در حقیقت بیست و هفتمین شماره از مجموعه «شخصیت‌های مانا» به ‌شمار می‌رود. گفتنی است با پیروزی انقلاب اسلامی مشفق کاشانی بخش عمده‌ای از عواطف و مضامین شعری‌اش را معطوف به انقلاب و جنگ تحمیلی کرد. شعر او را در این دوره می‌توان سند منظوم آرمان‌های انقلاب و شعارها و موضع‌گیری‌های خاص آن دوران نامید. افزون بر این چند عامل در میزان خلاقیت و نوآوری شاعر در این دوره تأثیرگذار بوده است. از جمله اینکه او بنا به دعوت برخی از سازمان‌ها و نهادهای انقلابی پاره‌ای از مناصب اداری را نیز پذیرا شد و از سوی دیگر برای گردآوری و تدوین مجموعه شعرهای دیگر شاعران در موضوعات گوناگون وقت بسیار صرف کرده است. کتاب «مشفق کاشانی» از یک مقدمه، یک سالشمار و دو فصل متمایز تشکیل شده است. بر اساس آنچه که در سالشمار ارائه شده مشفق کاشانی در ۱۳۰۴ متولد شد، در ۱۳۱۹ یعنی از ۱۵ سالگی به کار تدریس در مدرسه «گوهر مراد» کاشان مشغول شد، در ۱۶ سالگی در اداره فرهنگ کاشان استخدام شد، در ۱۹ سالگی مجموعه شعر وی با عنوان «صلای غم» و در ۲۰ سالگی منظومه «اشکهای چکیده» منتشر گردید. در ۱۳۲۷ کتاب وی با نام «خاطرات جوانی» به چاپ رسید و در ۱۳۳۳ همکاری او با انجمن‌های ادبی تهران آغاز شد. مشفق کاشانی در ۱۳۳۵ با مهرداد اوستا و در ۱۳۴۰ با اخوان ثالث دیدار داشت. مشفق کاشانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 1359 عضو شورای شعر صدا و سیما و در 1361 عضو شورای شعر وزارت ارشاد اسلامی شد. او طی 50 سال ده‌ها دفتر شعر از خود با مضامین حماسی، عاطفی، اجتماعی، هنری، دفاع مقدس و... انتشار داد. فصل اول کتاب «مشفق کاشانی» با عنوان «زندگینامه» به مهم‌ترین فرازهای زندگی وی تحت عناوین زیر پرداخته است: سال‌های کودکی، نخستین علاقه‌مندی‌ها به شعر، استخدام در اداره فرهنگ کاشان، آشنایی با سهراب سپهری، ازدواج و انتقال به تهران، دیدار با شاعران و ادیبان، احضار به ساواک، ترانه سرایی، شوق سفر، همکاری با نهادها و سازمان‌ها، خصایل اخلاقی، سال‌های پایان عمر. فصل دوم کتاب «مشفق کاشانی» دارای دو بخش است. بخش اول به معرفی آثار وی می‌پردازد. مهمترین آثار وی دفترهای شعر اوست که در این فصل مهمترین آنها تحت عناوین زیر شرح داده شده است: صلای غم، شب‌آهنگ، اشکهای چکیده، خاطرات جوانی، سرود زندگی، شراب آفتاب، آذرخش، آیینه خیال، سرود سرخ بهار، فراز مسند خورشید، پنجره‌ای به آفتاب، گزیده ادبیات معاصر؛ مشفق کاشانی، شب همه شب، سیرنگ، هفت بند التهاب، اوج پرواز، کهکشان آبی، بهشت گمشده، نفس نسترن، دیباچه تقدیر. بخشی دوم از فصل اول اشاره به آثاری است که توسط مرحوم مشفق کاشانی گزینش و گردآوری شده است. عناوین این بخش نیز چنین است: پرتوی از انوار نیمه خرداد، نقشبندان غزل، جمعه خونین مکه به روایت شاعران امروز، مجموعه شعر جنگ، شعر شهادت، سوگنامه امام، آیینه آفتاب، سیمای محمد در آیینه شعر فارسی، آیینه عصمت، آیینه ایثار، آیینه رجاء، آیینه صبر، آیینه عفاف، آیینه بردباری، همیشه در قلب منی مادر، مهراب آفتاب. بخش پایانی فصل دوم کتاب «مشفق کاشانی» به بررسی و تحلیل اشعار وی پرداخته و چهار نوع شعر وی با عناوین شعر آیینی، شعر تغزلی، شعر انقلاب و شعر جنگ را بررسی کرده است. مرحوم مشفق کاشانی در ۱۳۹۳ در آستانه 90 سالگی دار فانی را وداع گفت. او به عنوان یکی از شعرای برجسته و نامدار کشورمان، زندگی و مرگی سراسر شاعرانه داشت. کاشانی که به باور شاعران هم عصرش هنرمندی بزرگ بود در دوران حیاتش همواره فروتنی پیشه کرد، اما نامش آن‌گونه که می‌بایست شایسته‌ او باشد، شناخته نشد. کتاب «مشفق کاشانی» به عنوان بیست‌وهفتمین جلد از مجموعه «شخصیت‌های مانا»، توسط آقای علی تقوی گردآوری و تنظیم شده و انتشارات سوره مهر آن را در ۱۶۰ صفحه چاپ و در سال 1400 وارد بازار کتاب کرده است.  

مرید روح الله

یکی از راههای تجربه‌اندوزی و آگاهی از تحولات تاریخی، مطالعه در احوال زندگی انسان‌ها و استفاده از تجربیات خوب و بد گذشتگان است. به همین دلیل انسان‌ها و زندگی آنها شکل‌دهنده تحولات تاریخی هستند. به قول یکی از محققان، «گذشته، چراغ راه آینده است.» تا وقتی گذشته خود را ندانیم، گذشتگان خود را نشناسیم و از زندگی آنان پند نگیریم نسبت به آینده تدبیر مناسبی نخواهیم داشت. یکی از افرادی که اخیراً زندگی‌نامه و خاطراتش به همت معاونت پژوهشی «مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)» به رشته تحریر درآمده حجت‌الاسلام سیدمحمدجواد پیشوایی است. حجت‌الاسلام سیدمحمدجواد پیشوایی در سال ۱۳۲۳ در بندر انزلی متولد شد. پس از تحصیلات متوسطه به قم مهاجرت کرد و به مدت ۱۷ سال در این شهر به تحصیلات علوم دینی پرداخت و از آیات عظام: گلپایگانی، مرعشی نجفی، میرزا هاشم آملی، و امام خمینی اجازه نمایندگی در امور شرعی و مذهبی، دریافت کرد. حجت‌الاسلام پیشوایی از همراهان نهضت امام خمینی بوده است. وی در ۲۷ بهمن 1357 با حکم امام به عنوان نماینده ایشان در بندر انزلی منصوب شد و در سال ۱۳۶۱ به عنوان نماینده ایشان در خصوص اجرای فرمان هشت ماده‌ای به سیستان و بلوچستان عزیمت کرد. در سال ۱۳۶۲ وی دعوت آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی (رئیس وقت دیوان عالی کشور) را مبنی بر قبول ریاست یکی از شعب دیوان عالی کشور نپذیرفت، و به ادامه فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی برای دانشجویان و طلاب از جمله تدریس در دانشگاه شهید بهشتی پرداخت. وی از ابتدای جنگ تحمیلی بارها در جبهه‌های دفاع مقدس حضور یافت. او فرزند خود شهید سیدمصطفی پیشوایی را در سن ۱۶ سالگی در جبهه غرب کشور تقدیم اسلام و انقلاب اسلامی کرد. شرح حال و زندگی‌نامه حجت‌الاسلام سیدمحمدجواد پیشوایی اخیراً در کتابی با عنوان «مرید روح‌الله» تهیه و تنظیم شده است. نام‌برده در خلال خاطرات از ارتباط پدر خود با آیت‌الله‌العظمی بروجردی، امام خمینی(ره) و همچنین آیت‌الله‌ سیدمصطفی خمینی گفته و چگونگی آشنایی و ورود به جریان مبارزات و نهضت امام خمینی را شرح داده، وضعیت اجتماعی و فرهنگی بندر انزلی پیش و پس از انقلاب اسلامی را تشریح کرده، از دریافت اولین حکم نمایندگی از بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب سخن گفته، چگونگی شرکت در جبهه‌های دفاع مقدس را تشریح کرده و در این بین گفته‌ها و واقعیت‌هایی را بر زبان رانده که خواننده در جای دیگری شاید ندیده و نشنیده باشد. در مقدمه کتاب «مرید روح‌الله» جمله‌ای از «نهج‌البلاغه» است که بر اساس آن حضرت علی(ع) در وصیت به امام حسن مجتبی(ع) می‌فرمایند: «پسرم گرچه من به اندازه همه کسانی که پیش از من می‌زیسته‌اند عمر نکرده‌ام اما در رفتار آنها نظر افکندم و در اخبارشان تفکر نمودم و در آثار باقیمانده از آنان به سیر و سیاحت پرداختم تا بدانجا که بر اثر این آموزش‌ها مثل یکی از آنها شدم... آنگاه از میان تمامی آنها از هر امری گزیده‌اش را برای تو گرفتم و از میان زشت و زیبای آنها زیبایش را برای تو انتخاب نمودم و مجهولاتش را از تو دور داشتم. همان‌گونه که یک پدر مهربان بیشترین نیکی‌ها را برای فرزندش می‌خواهد.» (نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص ۲۹۵). کتاب «مرید روح‌الله» که از طریق مصاحبه با حجت‌الاسلام پیشوایی حاصل شده، نمونه دیگری از عرضه مجموعه‌های تاریخ‌نگاری به روش «تاریخ شفاهی» است. این کتاب از سه بخش تشکیل شده است. فصل اول با عنوان «در محضر پدر» یک دوره ۳۴ ساله را در بر می‌گیرد که به شرح زندگی نام‌برده از تولد در شهریور ۱۳۲3 تا فوت پدر در مهر ۱۳۵۷ اختصاص یافته است. در این دوره که ۶۵ صفحه کتاب را به خود اختصاص داده، راوی عمدتاً در کنار پدر و خانواده بوده و زندگی خود را در سایه آنان برنامه‌ریزی‌کرده است. او در این سال‌ها در کنار پدر از منبر آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله موسوی اردبیلی در بندر انزلی استفاده کرد، در درس اخلاق آیت‌الله میرزا هاشم آملی شرکت کرد، و با دست امام خمینی(ره) معمم شد و به کسوت طلبگی درآمد. پدر وی در این سال‌ها نمایندگی آیت‌الله‌العظمی بروجردی را در بندر انزلی برعهده داشته است. فصل دوم با عنوان «ورود به جریان مبارزه» به سابقه آشنایی راوی با نهضت امام خمینی(ره) در سال‌های آغازین دهه ۱۳۴۰ و اقدامات وی در همراهی با نهضت اشاره کرده است. در این بخش اظهارات راوی درباره حمله به مدرسه فیضیه قم، واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، موضوع کاپیتولاسیون، موضوع مرجعیت امام خمینی(ره)، واقعه‌ ۱۵ خرداد ۱۳۵۴، تحولات منجر به پیروزی انقلاب اسلامی و سپس شرحی از تحولات پس از انقلاب اسلامی را می‌خوانیم. فصل دوم کتاب جمعاً ۱۳۶ صفحه است. بخش سوم نیز تحت عنوان «ضمائم»، مجموعه‌ای ۲۸ صفحه‌ای از اسناد، نامه‌ها و عکس‌های مرتبط با متن کتاب است. کتاب «مرید روح‌الله» در سال 1399 در 256 صفحه و در قطع وزیری توسط مؤسسه چاپ و نشر عروج (وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی) چاپ شده و با بهای 49 هزار تومان وارد بازار نشر شده است.

مبانی تصمیم گیری استراتژیک امام خمینی

یکی از سطوح تحلیل سیاست بین‌الملل، بررسی رفتار دولت‌ها بر پایه ارزیابی تصمیماتی است که سیاست‌گزاران در زمینه‌های مختلف اتخاذ می‌کنند. از این‌رو روش تصمیم‌گیری، از جمله چهارچوب‌هایی است که برای بررسی روابط بین‌الملل می‌تواند مورد توجه قرار می‌گیرد. یکی از پرسش‌هایی که برای اکثر محققان و مورخان تحولات انقلاب اسلامی ایران همواره مطرح بوده، این است که مبانی تصمیم‌گیری‌های امام خمینی راجع به مسائل کلان انقلاب و نظام چه بوده است؟ مبانی تصمیم‌گیری از دیدگاه امام که در جریان مبارزات سیاسی و دوران پس از انقلاب اسلامی تکوین یافته، حاوی شاخص‌های عمده‌ای است که از جمله آنها می‌توان به: سنجیده بودن، سرعت و دوام، شکست‌ناپذیری، و قاطع بودن در برابر حوادث اشاره کرد. این شاخص‌ها زبانزد خاص و عام است و دوستان و دشمنان امام به این امر اعتراف دارند. بررسی علمی و محتوایی تصمیمات امام خمینی(ره) در حوزه‌های سیاست، اجتماع، اقتصاد و فرهنگ می‌تواند به تکمیل پژوهش‌هایی که در سیره عملی و نظری امام صورت می‌گیرد، کمک نماید و راهگشا و چاره‌ساز باشد. امروزه اکثر کسانی که درباره شخصیت تأثیرگذار امام خمینی در عرصه داخلی و خارجی کشور پژوهش کرده‌اند، اعتراف دارند که پدیده‌هایی چون هوشمندی، تقوا، خلوص نیت، شهامت و شجاعت، دقت، پرهیز از شتابزدگی و حرکت انفعالی، قاطعیت، عدم هراس از مواجهه با خطرها و تهدیدها، خودباوری، زیرکی و هوش و فراست امام، و مهمتر از همه تلاش دائمی ایشان برای جلب رضایت الهی و عمل به تکلیف، تصمیمات آن بزرگوار را بی‌بدیل، تاریخی و سرنوشت‌ساز ساخته است؛ تصمیماتی که در سایه توکل، اعتماد و اتکال به قدرت لایزال الهی و روحیه تکلیف‌گرایی امام و اعتماد به نفس و اعتماد به مردم مؤمن، هیچ سستی و تزلزلی در آنها راه نیافته است. اخیراً «پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی» با هدف کالبد شکافی در چگونگی تصمیم‌گیری‌های امام در امور راهبردی، کتابی با عنوان «مبانی تصمیم‌گیری استراتژیک امام خمینی(ره)» انتشار داده است. این کتاب که توسط دکتر زهرا فروتنی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور تهیه و به رشته تحریر درآمده، حاصل یک پژوهش علمی است که تهیه و تنظیم آن دوسال‌ونیم به طول انجامیده است. این پژوهش به تصمیمات حیاتی و راهبردی امام خمینی در فاصله زمانی پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ تا رحلت امام در ۱۳۶۸ هجری خورشیدی و همچنین مطالعه علمی و تحلیلی محتوای تصمیمات اتخاذ شده ایشان اختصاص یافته است. کتاب «مبانی تصمیم گیری استراتژیک امام خمینی» دارای ۵ فصل جداگانه است که عناوین آنها چنین است: فصل اول با عنوان «کلیات تحقیق»، موضوع اصلی پژوهش کتاب، اهداف تحقیق، روش گردآوری اطلاعات و محدودیت‌های پژوهش را تشریح کرده است. فصل دوم با عنوان «مبانی نظری و پیشینه تحقیق» برخی الگوهای امام خمینی در تصمیم‌گیری‌های راهبردی را مورد بررسی قرار داده است. فصل سوم با عنوان «روش‌شناسی تحقیق» راجع به روش اجرای تحقیق و پژوهش حاضر بحث کرده و پروژه‌های تحقیقاتی در سیر مدیریت امام خمینی را بررسی کرده است. فصل چهارم با عنوان «تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق» به ۱۰ مورد از تصمیمات راهبردی حضرت امام و چگونگی اخذ هر تصمیم اشاره کرده است. این ۱۰ مورد عبارتند از: تصمیم امام خمینی برای هجرت از عراق به فرانسه، تصمیم امام برای بازگشت از فرانسه به ایران، تصمیم امام برای لغو حکومت نظامی شاه در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷، تصمیم امام در مورد تشکیل دولت موقت (انتقالی) مرحوم مهندس بازرگان. موضع و تصمیم امام در برابر تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، تصمیم امام در برابر جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تصمیم امام در مورد عزل بنی‌صدر از ریاست جمهوری، تصمیم امام خمینی در مورد پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل، صدور فتوای تاریخی در مورد سلمان رشدی، تصمیم امام در مورد برکناری آیت‌الله منتظری از منصب قائم مقام رهبری. هر بخش از فصل چهارم کتاب دارای یک مقدمه مستقل و یک نتیجه‌گیری جداگانه است. فصل پنجم نیز با عنوان «نتیجه‌گیری و پیشنهادات» خلاصه‌ای از محتوای کتاب و نتایج آن را ارائه کرده است. در این بخش نتایج کلی این پژوهش با نتایج تحقیقات مشابه قبلی در سیره امام خمینی(ره) مقایسه شده است. کتاب «مبانی تصمیم‌گیری استراتژیک امام خمینی» در ۶۰۹ صفحه توسط «مؤسسه چاپ و نشر عروج» تهیه و تنظیم شده و چاپ اول آن در سال ۱۳۹۲ در قطع وزیری و با بهای ۲۳ هزار تومان وارد بازار نشر شده است.  

شاه و روحانی، گزارش یک شاهد عینی از انقلاب ایران

*توضیح گروه ترجمه و پژوهش منابع خارجی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی: روایت شاهدان عینی یک واقعه در پژوهش‌های تاریخی، در کنار سایر منابع و اسناد از اهمیت زیادی برخوردار هستند. خاطرات شاهدان عینی از دوران انقلاب اسلامی نیز در همین راستا قرار می‌گیرند. دزموند هارنی یکی از شاهدان عینی انقلاب اسلامی است که در اوایل دهه 1350 به‌عنوان دیپلمات در سفارت بریتانیا خدمت کرد و در اواسط این دهه بعد از استعفا از وزارت خارجه، برای مشاوره اقتصادی در یکی از بانک‌های خارجی به تهران آمد. وی دیده‌ها و شنیده‌های خود از انقلاب را با وجود تسلط بر زبان فارسی، به صورت یادداشت روزانه نوشت و بیست سال پس از پیروزی انقلاب با عنوان «روحانی و شاه» در انگلستان منتشر کرد. دکتر محمدعلی (همایون) کاتوزیان، معرفی و نقد مختصری از کتاب هارنی انجام داده که برای ارائه نمونه‌ای از نقد کوتاه کتاب، ترجمه آن را خدمت خوانندگان سایت 22 بهمن تقدیم می‌کنیم. لازم به تذکر است که از این کتاب دو ترجمه فارسی به بازار نشر عرضه شده است.[1] دزموند هارنی به عنوان دیپلمات بریتانیایی و بعداً به‌عنوان یک بازرگان در ایران به‌سر برد. کتاب شاه و روحانی او به‌طور خاص جالب توجه است چرا که شامل یادداشت‌های روزانه او از ژانویه سال 1978 تا ژانویه 1979 [دی 1356 تا دی 1357] است که موج رو به افزایش جنبش اعتراضی ضد شاه به سرعت تبدیل به یک انقلاب تمام عیار شد. کسی در ژانویه سال 1978/ دی 1356 فکرش را هم نمی‌کرد که رژیم شاه تا فوریه سال 1979/ بهمن 1357 به دنبال شورش گسترده نیروهای آیت‌الله خمینی سقوط کند. کسی هم فکر نمی‌کرد که در سال 1648 ظرف یک سال ارتش و استقلال‌طلبان چارلز اول را اعدام کنند. کسی فکر نمی‌کرد که در سال 1790 ظرف سه سال، ژاکوبن‌ها کنترل انقلاب فرانسه را در دستان خود گرفته و لویی شانزدهم را اعدام کنند. حتی کسی پیش بینی نمی‌کرد در می سال 1917، بلشویک‌ها روسیه را تا اکتبر اشغال کنند. شگفتی، خصوصیت همه آن انقلاب‌های بزرگ است. اما علی‌رغم همه این‌ها، مورد ایران خاص بود، چرا که هیچ طبقه اجتماعی با انقلاب مخالفت نکرد و هیچ نیروی سیاسی سازمان یافته‌ای از رژیم دفاع نکرد. هارنی به درستی انقلاب ایران را با آن انقلاب‌های بزرگ قدیمی مقایسه می‌کند. اما، تفاوت اساسی در این‌جا بود که کسی بود که از چارلز اول، لویی شانزدهم و نیکلای دوم دفاع کند. آن انقلاب‌ها شورش چند طبقه اجتماعی علیه طبقه ممتاز بودند. در ایران، همان‌طور که در انقلاب مشروطه اتفاق افتاد، کل جامعه علیه دولت به پا خواست. این ویژگی اصلی در گزارشات هارنی درباره رویدادهای بزرگ دیده می‌شود چرا که آنها با شدت و سرعت حیرت‌آور اتفاق افتادند. خاطرات او جامع، معقول، دلسوزانه و تا حدی بی‌طرفانه بوده و حالتی بین ترس و امید ایجاد نموده و تا حدی که شرایط اجازه دهد، حالت قصه‌گویی پیدا می‌کند. هارنی، رژیم را در یک وضعیت ضعیف و غم‌انگیزی ترسیم و آن را با سال‌های تکبر و قدرتش مقایسه می‌کند. او می‌نویسد: «آنچه که مردم بسیار از آن نفرت داشتند و واقعاً نفرت داشتند، بیست سال دروغ و تبلیغات دروغین و چاپلوسی بود که نفس‌شان را بریده بود» و اضافه می‌کند که  «و آن فضا دیگر تکرار نشد» (ص 146). این نکته بدین اشاره دارد که دلایل قیام توده‌ای چیزی بیش از کلیشه‌های استاندارد بودند؛ نارضایتی بازار به‌دلیل رشد اقتصاد مدرن، توزیع نابرابر درآمد و فساد در سطح بالای جامعه، اگرچه این دلایل در پیدایش انقلاب و تقویت آن نقش داشتند. نمی‌توانیم سقوط رژیم را به این دلیل بدانیم که طبقه متوسط مدرن به اعتصابات عمومی زمستان سال 1979/ 1357 پیوست و با هر نوع مذاکره برای حل و فصل مخالفت کرد. بسیاری از آنها بعدها اظهار تأسف کردند، اما این تحلیل به پس از انقلاب برمی‌گردد و نه زمان انقلاب. گزارش عینی هارنی گاهی به طور صریح و گاهی ضمنی به این موضوعات اشاره می‌کند، گرچه برداشت‌ها و توضیحات او به هیچ‌وجه یک طرفه نیستند و صرفاً رویکرد و اقدامات مردم علیه رژیم را تأیید می‌کند. او درباره بی‌نظمی حاکم پس از سقوط رژیم ترس و اضطراب خود را بیان می‌کند، یعنی آنچه که بیشتر طبقات متوسط مدرن و سنتی به‌سرعت یا اندکی پس از سقوط حکومت نسبت به آن اظهار تأسف کردند. به این دلایل، خاطرات هارنی برای خوانندگان عام و متخصص جالب توجه است.   پی‌نوشت‌ها:   [1]- مشخصات دو ترجمه فارسی کتاب بدین صورت است: ـ دزموند هارنی، روحانی و شاه؛ گزارش یک شاهد عینی از انقلاب، ترجمه کاوه باسمنجی، کاووس باسمنجی، تهران، انتشارات کتابسرا، 1377. ـ دزموند هارنی، روحانی و شاه؛ گزارش یک شاهد عینی از انقلاب، ترجمه اصغر اندرودی، تهران، نشر پیکان، 1378.

4
...